Тыал. Хаар. Тула туох даҕаны көстүбэт хаар ытыллар тумарыгын быыһынан улаханнаах-кыра күлүк сиэттиһэн, бу улуйар будулҕан ортотунан хас биирдии хардыыларын ааҕа, тыалтан сирэйдэрин кистии умса туттан иннилэрин диэки дьүккүйэн иһэллэр. Кимнээхтэрий? Туох «көһүтэ түспэт» кыһалҕата кыһарыйан бу үлүгэргэ сиэттистилэр? Барбалаан иһэн тохтоотулар. «Тыынна ылыахха…сотору тохтуур ини…»-дьахтар саҥата иһиллэр. Сиэтэн испит оҕотун бэйэтигэр сыһыары тардан ыга кууста, оргууй сыттылар.
Хараҥа. Кыыс оҕо уолуйбут, ыксаабыт саҥата иһиллэр. «Ийээ! Ийээ! Тоҕо тымныыгыный? Ийээ, аһыахпын баҕардым…» Ийэтэ тымныытыттан, ыҥырарыгар хардарбатыттан оҕо ыксаата, ийэтэ көммөт буолбут , кууспутунан тоҥмут илиилэрин иһиттэн төлө көтөн тахсан, тобуктаан олорон хамсаабат буолбут ийэтин тардыалыы, «Ийэ-ээ! Ийэ-ээ!!!» диэн, тиһэх сэниэтинэн киһи этин сааһа аһыллан «дьар!» гыныар диэри иччилээхтик хаһыытаан ыҥырда.
Бу «Хаҥаластан хааннаахтар, Тигиилээхтэн төрүттээхтэр. Уһун Дьуона.» диэн, Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕыттан төрүттээх, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, билиҥҥи кэм биллиилээх прозаига, «Суор тиһэх кыланыыта» саха киномотографиятын биир бастакы киинэлэрин сценариһа, режиссера Василий Иннокентьевич Гоголев-Уйулҕан арамааныттан, Мэҥэдьэк нэһилиэгин норуодунай театрын туруоруутун биир түгэнэ көрөөччү хараҕынан ойууланан көһүннэ.
Дьиҥ олохтон суруллубут арамаан. Арамаан сүрүн дьоруойа Хатыы холхуос бэрэссэдээтэлэ, номоххо киирбит, ол кэмтэн бу күҥҥэ диэри иһирэхтик ахтыллар Ион Семенович Егоров. Аҕа дойду Улуу сэриитин ыарахан, сут-кураан кэмнэригэр нэһилиэгин дьонун эрэ хоргуппакка тыыннаах хаалларбыт буолбакка, атын нэһилиэктэртэн, Ньурбаттан тиийэ аччыктааһыны билбит дьон Хатыыга тиийэн өл хабан тыыннаах хаалбыт түгэннэрэ үгүс. Ол барыта Уһун Дьуона мындыр өйүн, сатабылын, аһыныгас-амарах сыһыанын үтүөтэ.
Ити үөһээ кэпсэммит, испэктээккэ туруоруллубут түгэҥҥэ, эмиэ Уһун Дьуона түбэһэ түһэн хоргуйан, сэниэтэ эстэн өлбүт дьахтар хоонньуттан барбах тыына сурдургуур кыыс оҕону булан өлөр-өлүү айаҕыттан төлө туттарар, ол оҕо кэлин улаатан, киһи бэрдэ буолар.
Арамаан үс кэрдиис кэми кэпсиир. Олох былыргыттан- инньэ Тигиилээх сирэйдээхтэр тобохторо Барҕа өрүс баһынан олохсуйан олорор кэмнэриттэн, кэннэки сэбиэскэй олох туругурар кэмигэр диэри. Уһун Дьуона төрүттэрэ, уустара. Ньурба улууһун тымыр тардар сыдьааннара. Кинигэтин аахпатах дьон Киин бибилэтиэкэттэн уларсан ааҕыаххытын сөп.
Аны бу кинигэ хайдах суруллубут устуоруйатыттан кылгастык быһа тардан кэпсиэм. Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустаан. СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СР баһылыгын тылга бэлиитикэтин сүбэтин чилиэнэ, публицист, тылбаасчыт, СР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Айар» нац. кинигэ кыһатын ген.дириэктэрин солбуйааччыта . УҺун Дьуона туһунан матырыйааллары билсэн баран, бу Уһун Дьуона кини быһаччы салайааччытын Август Васильевич Егоров абаҕата буоларын билэр, ол кэннэ маннык, Уһун Дьуона курдук бүтүн олохторун норуоттарын туһугар анаабыт дьон ааттара умнууга хаалбакка, үйэттэн-үйэҕэ ааттана туруохтаахтарын өйдөөн, ону тоһоҕолоон туран кинигэ таһаарарга сүбэлиир. Дьэ, ол кэпсэтииттэн силис тардан Уһун Дьуона оһоллоох-моһоллоох олоҕун туһунан кинигэ таһааран, Үтүө аатын үйэтитэргэ бигэ санаа үөскүүр. Кинигэ суруйуутун кимиэхэ эрэнэбит? диэн, ыйытыы турбутугар, көрдүү, сыымайдыы түһэн баран санаалара Баһылай Күөгэлэпкэ-Уйулҕаҥҥа тохтуур. Кэпсэтии буолар. Уйулҕан даҕаны ааттата барбат, сэһэн дьоруойун ылбыччыта суох уустук олоҕо курдары тардан сөбүлэҥин биэрэр. Манна диэн эттэххэ, кинигэ суруйуута манан үлэ буолбатах, киһи өйүн-санаатын супту оборон, түүннэри-күнүстэри ааспат-арахпат сүгэһэр буолан, сүктэрэ сылдьар ындыы буолар. Төһөлөөх-хаччалаах үлэ буоларын барыллаан, баччаҕа-оччоҕо диэн үлэни түмүктүүр кэмҥин син ыйдаҥырдаҕын, сол курдук Уйулҕан болдьообут кэмин урутаан «Бүттэ!» диэн, биир тылы этэн дьонун үөрдэр. Арамаан суруллан ааҕыы, билсии буолбутугар, өссө биир үөрүүлээх түгэн күөрэйэн тахсар.Уйулҕан Уһун Дьуона олоҕун Күн сирин көрүөҕүттэн буолбакка, төрдүлэрин-төрүттэрин хасыһан, Уһун Дьуона инньэ Тигиилээхтэртэн хаан тардарын булан, хостоон суруйбута биллэр. Дьэ, чахчы сөҕүмэр үлэ.
Этэр туһааннаах: Баһылай Күөгэлэп-Уйулҕан Ньурба улууһун олохтоохторун тымырдарыгар былыр үйэҕэ бу түбэҕэ олорон ааспыт, омук быһыытынан симэлийэ сүппүт уустар хааннара күн бүгүҥҥэ диэри тымырдарын устун сүүрэрин илэ-бааччы дакаастаата диэн доргуччу этиэххэ сөп.
Айымньы испэктээк буолан туруутугар инсценировкатын СС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, журналист, журналистикаҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, СӨ култууратын Үтүөлээх үлэһитэ, Кэбээйиттэн төрүттээх Иринцеева Евдокия Семеновна-Огдо суруйбута.
Испэктээк кэннэ бэйэтин баҕа санаатыгар Огдо бу курдук диэтэ:
«Мин бу айымньыны Ньурба олохтоохторо үс киэһээ оллоонноон олорон көрүөххүтүн баҕарабын.» Манна кини испэктээги үс кэрдиис кэмҥэ арааран, толору туруоруохпутун баҕарда.
Олунньу ый 25 күнүгэр Кыталык култуура киинигэр Ньурба оройуонун норуодунай кэлэктииптэрин түөрт сыллаах үлэлэрин көрүү ыытылынна.
Биһиги кэпсиир айымньыбытын үөһээ эппитим курдук Мэҥэдьэк нэһилиэгин В.В. Степанов- Хомпуоһап аатынан норуодунай драматическай театр туруорда.
Режиссердар: Айылгылаана Степанова, Алена Данилова.
Испэктээк сценарий быһыытынан икки чаас усталаах оонньонуохтаах буоллаҕына, көрүү ирдэбилигэр олоҕуран биир чааска батар курдук кылгатыллыбыт. Ол үрдүнэн айымньы ис хоһоонун көрөөччүгэ тиийэр гына оҥорбуттар. Бастакы киэн эйгэҕэ тахсыы буолан буолуо быстах сыыһа хамсаныылар, атрибуттар ситэтэ суохтара киһи хараҕар быраҕыллаллар. Испэктээк киһини «сык!» гыннарар чаҕылхай уобарастарыттан, ордук Түлүөн ойуун оруолун толорууну этиэхпин сөп. Оттон көрөөччүнү уйадытар түгэнинэн үөһээ ахтыбыт дьахтар өлүүтэ, кыыс оҕо айманыыта хас киһи сүрэҕин аайы тиийдэ диэн билиниэх тустаахпыт. Кыра кыыс оруолун толорбут оҕоҕо Евдокия Семеновна сибэкки дьөрбөтүн туттарда, улаханнык уйадыйбытын бэйэ ыккардыгар биллэрбитэ. Артыыстар бэлэмнэммиттэрэ, оруолларыгар киириилэрэ көрөөччү интэриэһин тардар. Киһи мөлтөх, кыайан арыйбата диирэ суох. Кыра нэһилиэк итинник киэҥ, дириҥ өйдөбүллээх айымньыны ылынан туруорбута даҕаны хорсун быһыы.
Бу үөһээ ааттаммыт «Хаҥаластан хааннаахтар, Тигиилээхтэн төрүттээхтэр. Уһун Дьуона.» айымньыга сыһыаннаах дьоммут «Ыраах!» диэбэккэ, күннэрин-дьылларын аахсыбакка, төрдүөн кэлэн көрөн, астынан, санааларын этэн, артыыстар сүргэлэрин көтөҕөн бардылар.
Бу кылгас билиһиннэриибин этэн туран, ыраах сытар Мэҥэдьэк нэһилиэгин норуодунай драматическай тыйаатырын кэлэктиибигэр көрөөччү кутун абылыыр, ытатар-ыллатар саҥаттан-саҥа уобарастары айа, толоро, бар дьоннорун сэргэхситэ туруохтарын баҕарыам этэ.
Ньурба уоттара лит.түмсүү салайааччыта:
Дм. Пономарев-Дьолуолаах.
