Дьөттүн айылҕатын көстүүтэ уонна Анфиса оҥотторбутун кэннэ балаҕан фотолара

Степан Федотов дойдутун Дьиикимдэтин, ахтылҕаннаах алааһын: ”Туох да диэҥ – бу аан ийэ дойдуга, сүдү уонна модун Сир планета үрдүгэр Дьөттүн диэн дьикти үчүгэй, кэрэ алаас баар”, — диэн төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтигэр муҥура суох тапталын суруйан үйэлэргэ  хаалларбыта. Ол дьикти Дьөттүнэ саһарбыт сэбирдэх тохтор ардаҕынан бүрүнэн, көмүс күһүн кэлиитэ, уйан дууһалаах, иэйэр сайаҕас  санаалаах айар куттаах ыалдьыттарын  Ньурба күһүнэ тэрээһиҥҥэ кэтэһэн, күһүҥҥү чүүмпуну иһиллиир.

Кыра эрдэҕинээҕи фотолара

Дьиикимдэ Дьөттүн алааһыгар Федотов Прокопий Афанасьевич (1906 с.төрүөх) уонна Степанова Дария Захаровна (1913 с. төрүөх) ыал буолан, туруорбах балаҕаҥҥа бур-бур буруо таһаарынан, оҕолорун көрөн-харайан оччотооҕу ыал сиэринэн олорбуттара. Улахан оҕолоро Борокуоппай, иккис уол Ыстапаан уонна Миитэрэй. Бу Дьөттүн диэн  кэрэ айылҕалаах алааска Дьоҕуруос, Чукун уонна Ньоччос диэн таптал ааттанан үс ини-бии бырааттыылар, оонньоон-көрүлээн тилэхтэрин хараардыбыт кырдалларыгар дьоллоох оҕо саастара уһаабатаҕа.  Ийэлэрэ 1942 с. ыалдьан өлбүтэ. Онтон сэрии ыар, сут-кураан сылларыгар аҕалара доруобуйата аһааҕыран, 1945 с. ыалдьан олохтон туоруур. Тулаайах хаалбыт уолаттары Ыстапааны уонна Миитэрэйи бу сыл Куочай оҕо дьиэтигэр ылаллар. Убайдара Борокуоппай сааһынан улаханынан оҕо дьиэтигэр ылыллыбакка,  бэйэтэ айаҕын ииттинээри нэһилиэгэр Мартыновтар диэн ыалга сүөһү көрөөччүнэн үлэлии хаалар. Онно олорон, араспаанньата эмиэ Мартыновынан барар. Борокуоппай оскуолаҕа үөрэммэккэ, олоҕун суолун бэйэтэ тэлэн, кэлин үлэһит үтүөтэ, ыал аҕата буолан, хаһаайыстыба тэринэн, үс уол оҕолонон, сиэннэнэн олорбута. Уолаттара ийэлэрин араспаанньатын ыланнар Ивановтар, билигин оҕо-сиэн буолан, аймах-уруу тэринэн аҕаларын, эһэлэрин олоҕун салгыыллар.

1948 с. Ыстапааны уонна  быраатын Миитэрэйи Араҥастаах оҕо дьиэтигэр көһөрөллөр. Онтон  иккиэн  Ньурбаҕа  интэринээткэ олорон оскуоланы бүтэрэллэр.

Кыра уол Миитэрэй эрдэ үлэһит буолбута. Сүрүннээн тутууга үлэлээбитэ. Дьиикимдэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооӄо, үлэ ветерана, кэргэнэ Саргылаана Наумовналыын биэс оӄо, элбэх сиэн, хос сиэн тапталлаах эһэтэ, эбэтэ буолан Ньурба Убайааныгар олороллор. Кинилэр улахан кыыстара «Ньурба уоттара» улуустааҕы литературнай түмсүүнү сүрүннэһээччи, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, «СӨ норуодунай уус уран айымньыта сайдыытыгар кылаатын иһин» бэлиэлээх Валентина Дмитриевна Федотова абаҕатын суруйааччы Степан Федотов үлэтин, олоҕун үйэтитэргэ күүстээхтик үлэлиир-хамсыыр. Валентина Дмитриевна ахтыытыттан:  “Степан Прокопьевич биһиэхэ абаҕабыт буолар, аҕам Миитэрэй убайа. Кини олус элэккэй, кыраттан да үөрэр, үөрүнньэҥ майгылааҕа.  Оннук уйаҕас, сайаҕас дууһалаах буолан, сирдээҕи үөрэҕи бүтэрдэр да, айылҕаттан айар-суруйар дьоҕурдаах буолан, атын  эйгэҕэ киирдэҕэ. Суруналыыс үлэтин көрдөххө уустуга суох курдук эрээри, ис дьиҥэр киирдэххэ дьаныардаах, өй-санаа иилистиилээх, элбэх барыылаах-кэлиилээх үлэ. Степан Прокопьевич үс оҕолоох дьиэ кэргэнинээн Ньурбаҕа саҥа көһөн кэлэн,  Чаппандаҕа олорор кэмнэригэр  1970 с., мин биэс саастаахпар, ийэм кыыстаах-уол игирэлэрин оҕолоноругар, балтыбынаан ийэм балыыһаттан тахсыар диэри кинилэргэ сылдьыбыппыт. Онно төлөпүөнүнэн ийэбитин кытта кэпсэтиннэрбиттэрин өйдүүбүн уонна ону наһаа истиҥник саныыбын. Онтон Ньурбаҕа көһөн киирэн, киин сиргэ турар икки этээстээх мас уопсай дьиэҕэ олорбуттара, онно түннүктэрин анныгар хатыҥ мас олордубуттара, билигин да үүнэн тураллар. Кэлин Убайааҥҥа өрүс үрдүгэр оһоҕунан оттуллар дьиэ ылан көспүттэрэ, онно туспа тиэргэннээх буолан, хортуоска олордон, оҕуруот үүннэрэн, ынах-сүөһү, сибиинньэ, куруолук ииттэн хаһаайыстыба бөҕөтүн көрөн олорбуттара. От-мас үлэтигэр бары бииргэ сылдьаллара. Степан Прокопьевич өр сылларга ыарахан ыарыыга да ыллардар, үлэтигэр бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Оҕолоро Дьулустаан, Айаан, Сардаана туохха барытыгар кыайыгас-хотугас көмө дьон буолаллара. Ийэлэрэ Татьяна Николаевна дьиэтин-уотун көрөн олорбута, илиитигэр дьоҕурдаах буолан элбэх дьарыктааҕа. 1982 с. абаҕам кыыһа Сардааналыын оскуоланы бииргэ бүтэрэн, Дьокуускайга үөрэххэ киирбиппит. Эһиил күһүнүгэр  Ыстапаан үтүөрбэт ыар ыарыыта бүтэһик уһугар тириэрдэн, куоракка балыыһаҕа киирэн сытарыгар аҕам баран көрсүбүтэ. Ол күһүн өлөөхтөөбүтэ.

Степан Федотов суруйан хаалларбыт бэргэн этиилэрэ, кынаттаах тыллара бэйэтин олоҕун суолун оҥкулун туоһулуур курдуктар. Холобур:

 “Олох уларыйбат. Хотоҕос быллаардарын курдук… Мин киһи буолуохтаахпын хайаан да! Эриллэн үөскээбит, иитиллибит күн сирин көрөөрү ити сордоммутум”,

“Дьоллоох үйэ! Тулаайах хаалан баран, киһи-хара да буолбуппут улуу дьол!”,

“Олох – уйгу, олоруохха – туйгуннук”,

“Хас биирдиибит олоҕо киэҥ аартыкка кырачаан, ол эрээри хаһан да сүппэт-оспот ыллык”,

“Мин бэйэм көлүөнэм дьонун хайдах баалларынан күөнүм иһигэр көрөн олорон суруйабын”,

“Үлэ төһөнөн кыайтарбат да, соччонон ордук күүһүрэр – төрөөбүт төрүт буорум, Ньурбам барахсан ахтылҕана”,

”Туох барыта суох буоллаҕына суохтанар”,

“Дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар киһи үлэтинэн эрэ уһун үйэтийэр”,

“Хаһан наада күҥҥүтүгэр – үөрүүгүтүгэр, сүөм түһүүгүтүгэр – баар буолуом эһиги аттыгытыгар”.

“Ааҕааччы эрэ ылынар, астынар буоллун. Суруйар киһиэхэ ааҕааччыттан астык, киниттэн ордук дьүүлдьүт диэн суох”.

“Көннөрүнү, судургуну да киһи эрэ кэрэхсиэн курдук суруйар, айар дьон кырдьык да сатаан этиллибэт туох эрэ дьиктилээх, кэрэлээх дьон. Туох эрэ күндү барыта кэмчитин кэриэтэ, кинилэр эмиэ сэдэхтэр.Ол эрэн биһиги бары да дууһабытынан поэппыт. Ону билинии туһугар эмиэ үөрүү. Үксүү турдун өрүү маннык намчы үөрүү”.

“Үтүө өй-санаа, үтүө дьулуур эһигини өрүү арыаллаатын – күлүм күҥҥүт курдук, ыраас халлааҥҥыт курдук” — диэн кынаттаах тылларынан алгыс үтүөтүн анаабыт, дойдутугар тапталын олус уйаннык, иэйиилээхтик төрөөбүт төрүт тылын эгэлгэтинэн хомоҕойдук  хоһуйбут, өлбөт-сүппэт айымньыларынан “кынаттаах олоҕу” олорбут  Степан Прокопьевич Федотов талааныгар сүгүрүйээччилэрэ баалларын тухары, аата ааттана туруоҕа!”

Федотовтарга Степан иккис уолунан 1935 сыл олунньу 10 күнүгэр тѳрѳѳбүтэ. Оччолорго бу уол оӄону ким ѳтѳ кѳрбүтэ, тойоннообута баарай? Кини сири – халлааны ситигиниир, айылӄа абылаҥын, олоӄу хоһуйар, отчут, масчыт, булчут, үлэһит дьон туһунан кэпсиир хомоӄой тыллаах улахан суруйааччы буолуоӄун?

Ыстапаан оскуола сааһыттан хоһоон суруйар эбит. 1954 с. “Кыһыл сулус” оройуон хаһыатыгар хоһоонноро бэчээттэнэллэр. Оскуоланы бүтэрэн баран, 1957 с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар зоотехник идэтигэр үөрэнэ киирэр. Бу үөрэнэр сылларыгар литературнай куруһуокка дьарыктанар. 1959 с. үөрэҕин бүтэрэр сылыгар техникумҥа бэтэринээргэ  үөрэммит  Амматтан сылдьар Софронова Татьяналыын ыал буолаллар. Эдэр ыал Аммаҕа көһөр. Ыстапаан  “Ленин” аатынан колхозка зоотехнигынан үлэтин саҕалыыр.

1961 с. суруйар дьоҕурдаах Степан Федотовы “Эдэр коммунист” хаһыакка комсомольскай олох отделын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ылаллар. Эһиилигэр Саха Сирин суруналыыстарын көрүү-күрэҕэр үс уочарката улахан сэҥээриини ыланнар, бастакы, иккис  уонна  биһирэбил  бириэмийэҕэ тиксэллэр. Ол суруйуулара бастакы “Кынаттаах олох” кинигэтигэр тахсан, ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр биһирэнэллэр. Дьэ, бу ситиһиититтэн кынаттанан, мантан саҕыллан,  кини айымньылаах олоҕун аартыга арылыччы кэҥээн, умсулҕаннаах айар үлэ  үөһүгэр түһэр. 1964 с. ”Кыым”  эрэдээксийэтигэр үлэни өрө туппут тыа үлэһит дьонун олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан суруйан корреспонденынан  олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ. 1966 с. ССРС суруйааччыларын, онтон 1970 с. ССРС суруналыыстарын  сойуустарын  чилиэнэ  буолар.

дьиэ кэргэн фотота

Аҕабыт кэхтибэт кэриэһэ.

                           ( Суруйааччы огдообото Софронова  Татьяна  Николаевна  28.02.1995 сыллаахха суруйан хаалларбыт ахтыыта )

Мин Ыстапаанныын бастаан сельхозтехникумҥа үөрэххэ киирбит күһүммүтүгэр тыаҕа үлэлии сылдьан билсибитим. Онно кини сүрдээх сытыы-хотуу, куруук күлэ-үөрэ дьиибэлэнэ сылдьар идэлээх, хатыҥыр баҕайы уол этэ. Ол курдук үөрэнэрбит тухары сүрдээх өр кэмҥэ истиҥник доҕордуу сылдьыбыппыт. Саха театрыгар, киинэҕэ сөбүлээн сылдьааччыбыт. Онно барарга Ыстапаан мин үөрэнэр группам кыргыттарыгар барыларыгар билиэт ыла охсон, бары бииргэ барааччыбыт. 27 кыыһы кытта соҕотох уол буолан көр-нар бөҕө буолан сылдьааччыбыт. Үөрэнэр сылларбытыгар техникумҥа Ыстапаан литературнай түмсүүнү тэрийэн үлэлэппитэ. Кини ханнык да уопсай дьыалаттан туора турбат этэ, куруук олох оргуйар үөһүгэр сылдьааччы. Мунньахтарга тыл этэрэ олус ылыннарыылаах буолара. Уонна онтугар туох эмит күлүүлээҕи, дьээбэни этэн оҕолору үгүстүк күллэрэр этэ.

Ыстапааны мин көрөөт да таптаабытым дии санаабаппын. Аан бастаан мин кинини сүрдээҕин аһына көрбүтүм. Арай күһүн үөрэнэ сылдьан көрбүтүм Федотов Степан диэн уолбут тымныы баҕайы күҥҥэ улахан тарбаҕа быга сылдьар гына алдьаммыт тапочканан сылдьар эбит. Онтукатын өссө аппаҥнатан күлэ-күлэ “Аччыктаабыт, лэппиэскэ көрдөөбүт” диэн улахаҥҥа уурбакка оонньуу оҥосто сылдьара. Онно мин бэйэм да эрэйдээхтик улааппыт киһи аһынан ытыы сыстым уонна дьонум ыыппыт 15 солкуобайдарынан саппыкы атыылаһан биэрэргэ быһаарынным. Соҕотоҕун барыахпын саатан Мотя диэн дьүөгэбин илдьэ бардым. Уол оҕоҕо таҥас ыларбытыттан саатан, кыбыстан бөҕө. Ким билиэй  куоракка тугу атыылаһарбытын, ол курдук биһиги килбик, кэнэн этибит. Саҥабыт испититтэн тахсыбакка бөҕө, өр баҕайы туран нэһииччэ ыллыбыт. Биһиги бииргэ үөрэнэр оҕолорбут эйэлээх баҕайытык куруук бииргэ сылдьарбыт иһин сөбүлүүр, ытыктыыр этилэр.

Устудьуоннуу сылдьан түспүт хаартыскаларбытыттан үтүгүннэрэн Ыстапаан биһиккигэ өҥнөөх харандааһынан уруһуйдаан портрет биэрбиттэрин билиҥҥэ дылы уура сылдьан көрө сылдьабын.

Ыстапааҥҥа үөрэнэ сырыттаҕына убайа Борокуоппай бэйэтэ төһө да кыараҕастык олордор харчынан көмөлөһөр этэ. Онтукатын барытын кинигэ, хаһыат, табаах атыылаһан бүтэрэр этэ.

Ол курдук сылдьан үөрэхпитин бүтэрэн баран биирдэ ыал буолбуппут. Аммаҕа холбоһуохпут утаа Гольдеровтар дьиэ кэргэттэрин кытта доҕордоһон, үөрүүбүтүн-көтүүбүтүн тэҥҥэ үллэстэн олорбут кэммитин олус үчүгэйдик саныыбын. Ыстапаан Ленин аатынан колхозка кылаабынай зоотехнигынан үлэлээбитэ. Үлэлээбит икки сылыгар Соморсун дьонун-сэргэтин олус сөбүлээбитэ, бэйэтин да сөбүлэппитэ.

“Эдэр коммунист” хаһыакка үлэлиир эрдэҕинэ куоракка олорбуппут. Онно күн аайы хоноһо бөҕө, арыт 10-15 киһиэхэ тиийэ. Кэргэним детдомҥа иитиллибит буолан наһаа уйан, аһыныгас дууһалаах этэ. Тулаайах оҕону көрдөҕүнэ:”Быстаары гыммыт, тыын киллэрэ түстүн. Сууй, аһат!” – диэн дьиэтигэр аҕалара.

Редакцияҕа үлэлии сылдьан конкурска кыттан I-II-III бириэмийэлэри барытын кини ылан үөрэн бөҕө кэлбитин өйдүүбүн. Ханна да олорбуппутун иһин биһиэхэ куруук ыалдьыт бөҕө сылдьан, сэһэргэһии бөҕө буолааччылар. Элбэх доҕоттордоох, атастардаах буолааччыбыт.

Ньурбаҕа 3 оҕолонон баран көһөн кэлбиппит. Уол куоракка, 2 оҕо Аммаҕа төрөөбүттэрэ. Степан наһаа оҕомсох этэ. Ордук кыыһын атаахтатара, сөбүлүүрэ. “Кыымҥа” көспүтүн кэннэ тыа сиригэр тардыһан хоту Зырянкаҕа барбыппыт.  Сардаана оҕо саадыгар соҕотох саха этэ. Онон аҕабыт Саҥа дьылга: “Оҕобор сахалыы таҥаста тик,”- диэн миигин түүнү быһа иистэннэрбитэ, саппыкытын кытта быысапкалаппыта. Миигиннээҕэр ордук кыһаллан ойуутун-мандарын оҥорорбор сүбэһит буолара. Онтон сотору Ньурбаҕа көһөн кэлбиппит. Ити, 1969 сыл буолуо, бука. Маҥнай Чаппандаҕа олоро сылдьыбыппыт. 1971 сылга Ньурбаҕа Степан Васильев аатынан уулуссаҕа икки мэндиэмэннээх мас дьиэҕэ көһөн киирбиппит. Кэлин Ыстапаан олоҕун тиһэх күннэригэр диэри Убайааҥҥа Водников уулуссаҕа олорбуппут. Онно билиҥҥэ диэри олоробун.

Манна сүөһү ииттибиппит, оҕуруот аһын үүннэрэрбит, куруолук ииттэрбит. Инньэ гынан сайын ахсын аҕабыт оҕо сааһын аһарбыт Дьиикимдэтигэр оттуу тахсарбыт. Ыстапаан айылҕаны олус таптыыра, ол иһин куруук тыаҕа, айылҕаҕа сынньанарбыт, сир астыырбытын сөбүлээччибит. Кини үчүгэй булчутун ааһан сир аһын наһаа имигэстик, түргэнник хомуйар этэ. Күһүн уоппускатыгар, саас хайдахтаах да күҥҥэ кустуура, балыктыыра, булка сылдьара. Оннооҕор бэл, ыарахан ыарыыга ылларан да баран айылҕатыттан арахсыбатаҕа. Ол сайын кыстыыр оппутун оттоспута.

Ыстапаан табаарыстарыгар сүрдээх эйэҕэс, дьонугар-сэргэтигэр, убайыгар, быраатыгар өрүүтүн көмөлөһөр, кыаллыбаттары кыайар, тобуллубаты тобулар киһилэрэ этэ. Детдомҥа бииргэ иитиллибит доҕотторо кэллэхтэринэ аһа-чэйэ өрүүтүн бэлэм, дэлэгэй буолааччы. Оннук сайаҕас, аһыныгас сүрэхтээх киһи этэ.

Оҕолорбут билигин бары дьон буоллулар. Дьулустаан, Айаан, Сардаана аҕаларын курдук аһыныгас, амарах сүрэхтээхтэр. Кыраҕа, кыаммакка көмөлөһө сылдьаллар. Үс оҕобутуттан элбэх сиэннээхпит. Ыстапаан оҕолоругар үчүгэй өйдөбүлү хаалларбыта, аҕаларын кэриэстииллэр.

Көнө, судургу майгылаах, үтүө санаалаах Ыстапааным дьонун-сэргэтин, норуотун туһугар күүһэ-кыаҕа тиийэринэн үлэлээбитэ. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэ дьонун туһунан суруйа, кэпсии сыппыта. Аҕабыт кэхтибэт кэриэһэ, дьонугар-сэргэтигэр махтала—кинигэлэрэ, айымньылара.  

Кынаттаах олох тойуксута.

Үөрэҕин бүтэрэн идэтинэн Амма  оройуонун Ленин аатынан колхозка зоотехнигынан ананан таһаарыылаахтык үлэлиир. Аммаҕа Степан Федотов Василий Гольдеровтыын, эдэр исписэлиистэр, эдэр ыал аҕалара буолан олохсуйа, үлэлии тиийиэхтэриттэн доҕордуулар. Ыаллыы сытар улуус уолаттара бу алгыстаах сири сөбүлээн айар талаан илбиһэ уонна иккиэн киһилии майгылара бииргэлэһэн аймахтыы чугастык доҕордоспут саха суруйааччылара, дьоһун, үтүө дьоно буолаллар. Степаны суруйар дьоҕурдааҕын таба көрөннөр 1961 сыллаахха «Эдэр коммунист» хаһыат редакциятыгар комсомольскай олох отделын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ылаллар. Бу сылтан кини суруналыыс, суруйааччы быһыытынан олоҕун кэрдииһигэр үктэнэр. Степан Федотов литератураӄа сууххайдык киирбитэ. Бастакы бириэмийэни ылбыт очерката “Гагарин – биһиэхэ, Соморсуҥҥа” диэн. Сэрэйиллэрин курдук, “Сирдээҕи халлааны силбээбит эр санаалаах, холобура суох хорсун киһиттэн” Юрий Алексеевичтан саха дьоно төһө сүргэлэрэ көтөҕүллүбүтүн, кинини сөхпүттэрин-махтайбыттарын, киниэхэ махтаммыттарын үрдүк күүрээннээхтик өрө көтөҕүллэн хоһуйбута.

Иккис бириэмийэҕэ тиксибит “Кынаттаах олоҕор” бэйэтэ бииргэ оонньоон улааппыт үөлээннээҕин, сэрии кэмигэр “кыната тостубут чыычаах” кэриэтэ онтон “сэрии көй баастара өтөр-наар оһумуна” ыалдьыбыт ийэтин иитээри уонна бэйэтин ииттинээри оҕотук санаатыгар сүөһү үлэтигэр тылланан киирбит Анфиса Федорова кэлин “Кынат-куорсун үүннэринэн”, “сарсыҥҥы күҥҥэ көппүт” олоҕун арыйан көрдөрбүтэ.

Бу очеркаларыгар тирэҕирэн “Кынаттаах олох” диэн бастакы кинигэтэ 1962 сыллаахха тахсан ааҕааччылар киэҥ биһирэбиллэрин ылбыта. Бу кинигэ аатын курдук үрдүк көтүүлээх, литератураҕа туспа суоллаах-иистээх, үөрүнньэҥ, иэйинньэҥ дууһалаах суруйааччы киирэн эрэрин кэрэһэлээбитэ.

“Эдэр коммунистка” үлэлии сылдьан иккис кинигэтин “Сирдээҕи сулустарын” таһаартарбыта. Бу кинигэҕэ “Кууһума үгэһэ”, “Сулустар”, “Хоһууттар”, Үтүө силис мутук”, “Таптыыр дьонум” диэн очеркалар киирбиттэр.

Степан Федотов саха журналистикатыгар чахчы даҕаны сибиэһэй, саҥа сүүрээни киллэрбитэ.

Ааҕааччы аатын көрбөккө олорон, бу Федотов суруйбут дэтэр курдук бэлиэ тыллаах-өстөөх айымньыларын суруйан хаалларбыта. Бэйэтин суруйууларыгар уус-ураннык дьиҥнээх баар дьон майгыларын-сигилилэрин, үлэҕэ ситиһиилэрин, ону ааһан үлэҕэ инники кэскиллэрин өтө көрөн сатаан суруйара, үлэ дьонун итэҕэтиилээхтик суруйара. Холобур, “Кууһума үгэһэ” диэн очеркатыгар бастакы колхозтары тутуспут кырдьаҕас көлүөнэни өйдөөн кэлэҕин. Оччотооҕу совет, колхоз председателлэрэ, биригэдьиирдэр, үөрэҕэ суох эрээри, дьиҥ сахалыы өйдөрүнэн сатабыллаахтык салайсыбыт кытаанах кэмнэрин өйдөөн кэлэҕин.

С.Федотов “Махтал кинигэтэ” диэн улахан сэһэни суруйбута. Бу дьиҥнээх олохтон ылыллыбыт сүрүн геройдарын ааттара бэл уларытылла сорумматах, дьикти ис киирбэх, ааҕааччы уйадыйа ааҕар сэһэнэ. Бу сэһэҥҥэ Степан Федотов үөрэммит оскуолаларын, учууталларын, бииргэ үөрэммит табаарыстарын тустарынан олус ытыктаан, олус махтанан харыстаан сэһэргиир.

Степан Прокопьевич очеркаларын ааҕа олорон өйүҥ-санааҥ сырдаан кэлэр. Ол курдук киһини тардар күүстээхтэр.

“Аал-луук мас анныгар” диэн кинигэтигэр Ньурба 1№ — дээх орто оскуолатын бүтэрбит Алеша Софронов, Виталий Седалищев, Егор Саввинов тустарынан олус истиҥник, иһирэхтик суруйар. Бу эдэркээн уолаттар Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр бэйэлэрин олохторун толук уурбуттара. “Оҕотутан, судургутутан Алеша эрэ диэн кэбистим дии. Эн тускунан аан бастаан истээт, тэһэ астарбыт курдук, көрбүт киһи дии санаабытым. Эн бу сир үрдүгэр суоххуттан кэмсиммитим иһин, туох истиэ баарай?!”

Степан Федотовы киһи үксэ очеркист эрэ быһыытынан билэллэр. Ол гынан баран кини элбэх кэпсээннэри, хоһооннору суруйбута биллэр. Төрөөбүт Дьөттүнүн, үҥкүрүйбүт-күөлэһийбит Үҥкүрүн хоһуйан бэртээхэй хоһоону айбыта.

Степан Федотов ыраас суобастааҕа, ыпсаҕай тыллааҕа, дьоҥҥо үтүө-истиҥ сыһыаннааҕа, эдэр ыччаты өрүүтүн үрдүккэ, үтүөҕэ угуйара. Ол да иһин журналистаан сылдьан эдэр ыччат техниканы баһылыырыгар, техника күүһүн толору туһанан, саҥаны-бастыҥы олоххо киллэрэн механизированнай звенолары тэрийэн, сиртэн үрдүк быйаҥы сомсон ыларга уһуйара. Ол иһин Ньурбаҕа оттооһуҥҥа уонунан ааҕыллар механизированнай звенолар тэриллибиттэрэ. Куочайга Федоров Г.Н., кэлин В.С.Дмитриев, Арыылаахха И.А.Васильев  звенолара республика үрдүнэн сураҕырбыттара.

1971 сыллаахха Ньурбаҕа уус-уран литература сайдарыгар, айар эйгэни түстээн оройуоннааҕы “Коммунизм суола” хаһыат иһинэн редактор С.П.Гаврильев, поэт Н.И.Харитонов-Николай Чуор “Ньурба уоттара” литературнай түмсүүнү тэрийэн,  хаһыат эрэдээксийэтигэр күргүөм үлэни саҕалаабыттара. Онно Степан Федотов түмсүү тэрийэр сэбиэтигэр тэҥҥэ үлэлэһэн, тэрийэр үлэни саҕаласпыта, ааптардар айымньыларын ырытыһан, сүбэ-соргу биэрэн, айар үлэ түһүлгэтин түстэспитэ.

            Уонча сыллар усталарыгар эрийбит ыарахан ыарыы кинини биһиги кэккэбититтэн 1983 сыллаахха сэтинньи 15 күнүгэр илдьэ барбыта.

Степан Федотов сырдык аатын үйэтитээччилэр.

Биһиги оройуоммут литературнай эйгэтигэр бэйэтин бэлиэ суолун хаалларбыт киэн туттуубут, суруйааччы Степан Федотов төрөөбүт-үөскээбит Дьөттүнэ бэйэтин кынаттаах олоҕу туойбут уолун сырдыктык кэриэстиир. Ньурбалар сүдү талааны бэлэхтээбит Дьөттүммүтүгэр сүгүрүйэбит.

Степан Прокопьевич бэйэтэ баарыгар биэс кинигэтин таһаартарар. Онтон кэлин суох буолбутун кэннэ доҕоро Василий Федотович Гольдеров, хаһыат эйгэтигэр  бииргэ үлэлээбит үөлээннээҕэ Фекла Гурьевна Петрова уонна талааныгар сүгүрүйээччи биир дойдулааҕа Луиза Акимовна Канаева айымньыларын хомуйан таһаарбыт кинигэлэринэн эбиллэн,  билигин уопсайа 12 кинигэлээх. Кинигэлэр тахсыыларыгар күүс-көмө, сүбэ-соргу буолар киһибитинэн “Айар” кинигэ кыһатын үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруйааччы аймаҕа Розалия Михайловна Федотова.

1985 сыл от ыйын ортотун эргин суруйааччы С.П.Федотов тѳрѳѳбүт ѳтѳӄүн тэлгэһэтигэр ѳйдѳбүнньүк сэргэ туруоруллубута. Маны оҥорууга Дьиикимдэ нэһилиэгин үлэһит дьоно кѳхтѳѳх кыттыыны ылбыттара. Олор ортолоругар үлэ ветерана, урукку оройуон биллиилээх ньирэй кѳрѳѳччүтэ Анфиса Петровна Федорова баара. Степан Федотовка анаан кэриэстэбил сэргэ туруоруллубутугар Уйбаан Ороһуунускай:

Ѳркѳн-тѳлѳн аналгын,

Ѳлбѳт мэҥэ махталгын

Дьоҥҥор-сэргэӄэр тиэрпиккин –

Дьоһуннаах олоххун биэрбиккин!

Ѳйдѳбүллээх махталгын

Ѳрдѳѳхтѳн да билбиккин,

Тѳрѳѳбүт күн тапталгын

Тѳрүт сахалыы эппиккин,

Дьиктилээхэй Дьиикимдэӄэ –

Дьогдоот сиргэ Дьѳттүҥҥэ

Дьоро күммүт тыгыыта,

Дьоһун кэммит буолуута,

Үрдүк мэҥэ халлааҥҥар

Үтүѳкэннээх эн ааккар

Чулуу тииттэн чочуллубут

Чороон сэргэ туруордубут.

Туруордубут эбээт долгуйан

Туруук Дьааҥы очуоһунуу,

Ыраахтан, чугастан угуйан

Ытык миэстэ буоллунууй,

Эйиэхэ чыычаах ыллаатын,

Эӄэрдэ тойугун анаатын!

-диэн «Махтал сэргэтэ» диэн хоһоонугар суруйбута.

1990 с. “Кынаттаах олох” ыстатыйатын геройа – суруйааччы оҕо сааһын үөлээннээҕэ, ньирэй көрөөччү Анфиса Федорова  суруйааччы Ыстапаанын кэриэстээн, кини  аатын үйэтитээри, 1991 сыллаахха  тѳрѳѳбүт, үҥкүрүйбүт-күөлэһийбит Дьөттүнүгэр  балаӄанын саҥардан туттарыыга туруулаһан үлэлээбитэ. Аан бастаан Никандр Михайлович Павловка  тиийэн сүбэлэспиттэрэ. Ол кэнниттэн бэйэтэ сүүрэн-кѳтѳн Степан Прокопьевич аймахтарын, доӄотторун кэрийэн туох былааннааӄын кэпсээбит, кѳмѳлѳһѳргѳ кѳрдѳспүт. Ол кэнниттэн сотору буолаат, балаӄан маһа кэрдиллэн, тиэллэн киирбит.

«Кынаттаах олох» сэһэн геройа, нэһилиэгин дьонун көҕүлээн Федотовтар балаҕаннарын бастакынан сөргүтэн саҥаттан туттарбыт,  Дьиикимдэ нэһилиэгин хоһуун үлэһит Далбар Хотунун туһунан салҕыы кыыһа Маргарита Татаринова ахтыытын ааҕыаҕыҥ.

«Төннүөхтээҕэр иннибит диэки

 биир курдук чүөмчүүнү үктээтибит…»

     Анфиса Петровна Федорова тыллара, суруйааччы Степан Федотов «Кынаттаах олох» айымньытыттан

   Биһиги ийэбит Анфиса Петровна Федорова олоҕун тухары үлэни инники тутара. Эдэркээн кэмигэр Ньурба совхозка  табельщигынан, ньирэй көрөөччүнэн үлэлии киирэр. Үлэтин быыһыгар агитатордыыр. Ол кэмҥэ, тыа хаһаайыстыбатыгар ньирэй көрүүтүн хайысхатыгар саҥа сүүрээни киллэрбитэ- ньирэйи илииттэн аһатан иитиини.  Элбэх сыратын анаабыта, саҥа хайысханы үлэҕэ киллэриигэ үгүс ыарахаттары ааспыта. Мин киэн туттарым диэн олус, ийэбит киллэрбит ньымата бүтүн өрөспүүбүлүкэни тэлэһийэ көппүтэ!

  1960 сыл сааһыгар 40 ньирэйи, бэс ыйыгар 70 ньирэйи иитэргэ эбэһээтэлистибэ ылынар. Таһаарыылаах үлэтэ сыаналанан, ийэбит Анфисаны  улуу Москваҕа быыстапкаҕа ыыталлар.

    Үлэтин түмүгэ үрдүк таһымнааҕын бэлиэтээн, Коммунистическай үлэ Ударнигын бочуоттаах аатын иҥэрэллэр, Саха сириттэн биэс делегат ахсааныгар киирэн, ударниктар Бүтүн Союзтааҕы маҥнайгы сөлүөтүгэр — 1960 сыл ыам ыйыгар эмиэ Москвалыыр. Кремль дыбарыаһыгар хаартыскаҕа түһэр! Ийэбит туһунан хаһыакка элбэхтик бэлиэтииллэр, үлэтин, кыайыытын сырдаталлар.

     Үлэтигэр эппиэтинэстээх, эппитин ситиһэр хаачыстыбатын сыаналаан,   «Ньурба»  совхоз Ньурбачааннааҕы отделениятыгар ферма биригэдьииринэн аныыллар.

      Ол курдук, ийэбит күүстээх үлэтин бэлиэтээн, биир дойдулааҕа, бииргэ улааппыт үөлээннээҕэ, суруйааччы Степан Федотов «Кынаттаах олох» айымньытыгар дьоруойунан киллэрбитэ. Быһа тардан ахтыыбар Степан Федотов айымньытыттан киллэриэм «Анфиса Федорова ньирэйи бөлөхтөөн эмтэриигэ тылланар. Партийнай тэрилтэ, бу да сырыыга-кини биһигини түһэн биэриэ суоҕа — диэн  эркин курдук эрэнэн көҥүллүүр. Олох уустук университетыгар кытаанах экзаменнары туттартаабыт киһини эрэниминэ даҕаны!».

   Ийэбит хомсомуол, хомуньуус аатын үрдүктүк тутан толорор этэ. Үгүс оройуон, республика мунньахтарын кыттыылаҕа.

   Ыал буолан баран, ийэм атыы -эргиэн хайысхатыгар үлэлиир, хас да төгүллээх үлэ туйгуна буолар.

         80 сааһын туолуор диэри Ньурба оройуонун күүстээх дуобатчытын, саахымат оонньооччутун быһыытынан биллэрэ.

            Ити курдук, үтүгэн элбэх наҕарааданан ийэбит Анфиса Петровна сыралаах үлэтэ бэлиэтэммитин таһынан, «Кынаттаах олох» айымньыга олоҕун олуктара уус-ураннык ойууланар. Бу айымньы — ийэбит олоҕун саамай үрдүк наҕараадата буолар.» 

Дьөттүҥҥэ бастакы улахан өрөспүүбүлүкэ таһымнаах литературнай тэрээһин 1989  сыл балаҕан ыйын 8-10 күннэригэр Ленинскэй оройуоҥҥа поэтесса Варвара Потапова сырдык кэриэһигэр аналлаах республикаҕа аан бастакы Дьахтар поэзиятын күннэрэ ыытыллыбыттара. Онно республика араас оройуоннарыттан айар үлэнэн утумнаахтык дьарыктанар 33 поэтессалар кыттыыны ылбыттара. Бэйэтэ  туспа Поэзия бырааһынньыга буолбута.

Бары аан бастаан Ыраах Убайааҥҥа Варвара Потапова олорбут дьиэтигэр, тэлгэһэтигэр мустубуттара. Ньурбаҕа улахан, сүдү талааннарбыт төрөөбүт-улааппыт, кынаттарын куурдубут, өрө көтөн үрдүккэ таласпыт сирдэрэ…

Онтон салгыы суруйааччы Степан Прокопьевич Федотов төрөөбүт өтөҕүн оннугар Дьиикимдэҕэ Дьөттөҥҥө бара сылдьыы, өйдөбүнньүк сэргэҕэ тиийэн, С.П. Федотов аатыгар сүгүрүйэн, ахтан-санаан биир умнуллубат түгэн буолта.

Степан Федотов уһаайбатыгар тиэрдэр суол массыына тигинэччи айанныыр түргэн аартыгынан эрэ муҥурдаммат. 1989 сыллаахха суруйааччы кыргыттар дьаарбайбыт ыллыктара «Поэтессалар аллеялара» диэн бэргэнник ааттаммыта.

Бу аллея аата-суола олохтоохтук үйэтилиннэ. Степан Федотовка республика айар тыл ымыылаах, ырыа чыычаах ыралаах  сирдиир уонна ыалдьыттатар ыллык кырдьык да сэмэй аллеяҕа кубулуйда. Үгүс элбэх айар куттаахтар ыллык устун сырыттылар.

2007 сылтан Ньурба оройуонугар култуура уонна норуот айымньытын салаатын  Елена Руслановна Степанова салайар үлэтин саҕалыырыгар,  Степан Федотов төрөөбүтэ 75 сыллаах  үбүлүөйүгэр 2010 с. “Ньурба көмүс күһүнэ” тэрээһин чэрчитинэн, үйэтитиигэ үлэлэһэр бырайыак торумун Маргарита Романовна Ноева оҥорон, сөргүтүү, тупсарыы үлэтэ саҕаламмыта уонна салҕанан бара турар.

2010 сыллаахха норуот маастара, дэгиттэр уус, култуура управлениятын үлэһитэ Евгений Ионович Иванов, суруйааччы бииргэ тѳрѳѳбүт быраата, уус Дмитрий Прокопьевич Федотов, Дьиикимдэ талааннаах тутааччылара Владимир Никандрович Павлов, Иван Спиридонович Андреев, Владимир Софронович Федоров, Альберт Святославович Сертюков күүстээх үлэлэрин түмүгэр Дьѳттүн алааһа саҥардыллан дьону-сэргэни уруйдуу көрсүбүтэ. Оһуорун-мандарын үлэтин, сэргэни, суруйааччылар мэтириэттэрин нарын киистэлээх ойууһут маастар Евгений Ионович Иванов маска кыһан дьэрэкээнник  оҥорбута күн бүгүҥҥэ диэри дьон хараҕын үөрдэ, сөхтөрө турар. Оройуон баһылыгын бастакы солбуйааччы Макар Семенович Семенов, Дьиикимдэ нэһилиэгин баһылыга Аким Васильевич Канаев, Светлана Егоровна Данилова директордаах культура киинин үлэһиттэрэ Дьѳттүн алааһын сѳргүтүү үлэӄэ саӄаланыаӄыттан бүтүѳр диэри үлэлэспиттэрэ. Дьөттүн алааһын саҥардар үлэҕэ суруйааччы быраата мас ууһа Миитэрэй Сөдүөтэп күүскэ үлэлэспитэ. “ОҔО СЫЛДЬАН УБАЙДАРБЫНААН БАЛАҔАММЫТ ТҮННҮГЭ СҮҮНЭ УЛАХАН БУОЛУОН БАҔАРАРБЫТ”,- диэн бэйэтэ түннүгүн араамаларын оҥорон бу билигин көрөр балаҕаммыт сырдыгынан сыдьаайар. Кэлин 2020 сыллаахха саҥардыллыбыт балаӄан таһыгар олохтоохтор Борис Корякин, Егор Корякин, Айсен Елегяев эбии түмсэр, сынньанар беседка туппуттара. Сылдьыбыт ыалдьыт ирэ-хоро сэлэһэр, кэрэ айылӄаӄа абылатан айар кут умсулӄанын иҥэринэр миэстэлэринэн буолла. Дьѳттүҥҥэ – баай талым алааһыгар – киирэн турар курдук сананаӄын.

Дьөттүн билиҥҥи фотота.

Бу сыл В.Ф. Гольдеров доӄорун айымньыларын хомуйан «Кынаттаах олох» кинигэни бэлэхтээбитэ ньурбаларга эрэ буолбакка, бүтүн саха норуотугар дьоһун бэлэх буолбута. Дьиикимдэ нэһилиэгин библиотекара Светлана Никандровна Павлова эрдэттэн үлэ үлүскэнин кѳрсѳн «С.П.Федотов – биобиблиографическай ыйынньык» бэлэмнээн таһаартарбыта.

2010 сыл балаӄан ыйын 17 күнүгэр «Ньурба күһүнэ», билигин сыл аайы ыытыллар литературнай тэрээһин, үлэтин саӄалаабыта. Киэркэйбит, тупсубут Дьѳттүн алааһа үгүс ыалдьыттары ѳрѳгѳйдүү кѳрсүбүтэ. Бу сыл күндү ыалдьыттара Степан Федотовпыт чугас доӄоро суруйааччы Василий Федорович Гольдеров, саха норуотун киэн туттуулара, поэтессалар С.В.Гольдерова – Саргы Куо, Н.В.Михалева – Сайа, А.Шадринова – Суоһааны.

Степан Федотов оӄолоро, сиэннэрэ, бииргэ тѳрѳѳбүт быраата, сиэн балыстара, бырааттара уонна 1990 сыллаахха  Дьѳттүҥҥэ суруйааччы балаӄанын бастакынан саҥардыбыт, «Кынаттаах олох» героинята Анфиса Петровна Федорова… Элбэх да кэрэ дьоннуун билсиһии, санааларын истибит умнуллубат түгэннэр.  Ол сылтан сүүһүнэн ахсааннаах Сахабыт сирин айар куттаахтара Дьөттүҥҥэ сырыттылар, өссө да сылдьыахтара, Ньурба бастакы суруйааччытын алааһыттан айар иэйии эбиниэхтэрэ турдаҕа….

Олус кылгас олоӄу олорбут Степан Прокопьевич Федотовы «оскуолаӄа киириигэ» сирдээбит, маҥнайгы айаннарын ыйан биэрбит, сүрүн тутаах киһилэринэн – убайдара Ньыкаандыр — Павлов Никандр Михайлович буолар. Ол түгэн туһунан суруйааччы бэрт хомоӄойдук «Махтал кустуга» диэн документальнай сэһэнигэр суруйбута: «Оонньоон даӄаны, олох баарынан, ала чахчытынан даӄаны эттэххэ, Ньыкаандыр алаастан аан маҥнайгы айаммыт суолун ыйан биэриитинэн сэдиптэнэн, араас айаҥҥа син сырыттаӄым буолуо… Оттон Ньыкаандыр ити ыйыытын-кэрдиитин ыйааһынныы, ырыҥалыы санаатахпына, миэхэ билигин сырыы-айан кѳннѳрү суоллара буолбакка, олох улахан олох, киэҥ аартыктара арыллан тахсаллар».

Федотовтар ыкса ыаллара Павлов Ньыкаандыр тулаайах хаалбыт уолу тѳрѳѳбүт алааһыттан олох киэҥ аартыгар «үѳрэх кыһатыгар атаарбыт», аан маҥнайгы айан суолун ыйан-кэрдэн биэрбит үтүѳ ѳҥѳлѳѳх.

1990 сылга Степан Федотов тѳрѳѳбүт ѳтѳӄѳр Дьѳттүҥҥэ дьоӄус балаӄан тутуу үлэтигэр Никандр Михайлович Павлов салалтатынан Михаил Петрович Федотов, Дмитрий Прокопьевич Федотов, Прокопий Прокопьевич Мартынов, суруйааччы тѳрѳппүт уола Айаал үлэлээн бүтэрбиттэрэ.

Никандр Михайлович Павлов тѳрѳппүт уола Владимир Никандрович Павлов аӄатын туйаӄын батан мас ууһа. Саха Өрѳспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна,  «Саха Өрѳспүүбүлүкэтин эбии үѳрэхтээһин сайдыытыгар ѳҥѳтүн иһин» бэлиэлээх Владимир Никандрович Дьиикимдэ олохтоохторо А.В. Сертюковтыын, В.С. Федотовтыын, И.С. Андреевтыын суруйааччы балаӄаннаах уһаайбата 2010 сылга саҥардыллан тутуутугар үлэлээбитэ.

Никандр Михайлович Павлов тѳрѳппүт кыыһа Павлова Светлана Никандровна -Дьиикимдэ библиотекатын сүрүн библиотекара, Саха Өрѳспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна уонна үтүѳлээх үлэһитэ, Саха Өрѳспүүбүлүкэтин Президенин И.И.Крафт аатынан бириэмийэтин Лауреата, Дьиикимдэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооӄо, «Ньурба улууһугар култуура сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын иһин» бэлиэлээх, Саха сиригэр киэҥник биллэр  коллекционер. Кини 1985 сылтан С.П.Федотовка аналлаах матырыйааллары, хаартыскалары, үлэлэри хомуйан, стендэлэри оҥорон кичэллээхтик ууран-харайан илдьэ сылдьар. Муспут матырыйаалларынан 2010 сыллаахха “С.П.Федотов биобиблиографическай ыйынньыгын” бэчээккэ бэлэмнээн таһаартарбыта. 2013 сылга В.Ф.Гольдеровтыын бэлэмнээн «Уран тыл уустара» серияҕа «Ыһыах түүн» диэн С.П.Федотов сэһэннэринэн, кэпсээннэринэн кинигэ күн сирин көрбүтэ.

Онон Павловтар дьиэ кэргэттэрэ С.П.Федотов аатын үйэтитиигэ оҥорбут үлэлэрэ чугаһынан суох үтүѳ холобур.

Ньурбаҕа хаһыат музейын төрүттээччи, кыраайы үөрэтээччи, Ньурба оройуонун бочуоттаах олохтооҕо, СӨ бэчээтин туйгуна  Фекла Гурьевна Петрова 2007 сыллаахха «Кынаттаах олох тойуксута» диэн суруйааччы туһунан ахтыылары уонна кини ыстатыыйаларын, хоһооннорун, кэпсээннэрин түмэн, хомуйан бэрт дьоһун кинигэни таһааттарбыта. Ол кинигэттэн Степан Федотов «олохтон ойо быһыы номохторуттан» биир номоҕун «Күрүлгэн» ааҕааччыларыгар бэлэх уунабыт.

Степан Федотов

«Никандр уонна кини сүгэтэ»

Дьиктитэ суох дьиктилээх Дьиикимдэ дьиэлэрэ дьэргэлгэн дьиримэр дьиэрэҥкэй тэптилэр.

Олох убайым тэҥэ уонна букатын сүгүрүйэ саныыр киһим Никандр Павлов сүгэ сүгэһэрдээх иһэн ону умсугуйа одуулуур.

Кини хараҕар сылаа-элээ сыстыбатах, санаа-оноо да хоммотох. Араас адьынаттардаах ааспыт дьыллар сүүһүн кэдээл-кэдээл кэһээтэллэр даҕаны, арай мэлдьи мичээрдээх, мэлдьи эрэллээх хараҕын кыымнарын кыайбатахтар. Бу номохпут ол уонна Никандр ити сүгэн иһэр сүгэтин туһунан буолуохтун. Күһүҥҥү күн килбиэнэ, кини сүгэтин иэдэһигэр иҥэ-сөҥө саатыырдыы, күлэ оонньуур. Бу көннөрү сүгэ буолбатах, дьиктилээх сүгэ.

Эстэн эрэр эмэхсийэринии, бүтүн бөһүөлэк да өтөхсүйэр күнэ-дьыла диэн эмиэ баар. Дьиикимдэ ол дьылҕаттан маппатаҕа.

Оту-маһы тутан көрөр уолан бэртэрэ от охсо, мас кэрдэ туран, сэрии силлиэтигэр-холоругар сөрөнөн, сиик туман буолан симэлийбиттэрэ. аас-туор олох арыакыл уҥуохтаабыт оҕолоро оскуолаҕа сүүрэр оннугар хонон турдах аайы Хотоҕос Эбэҕэ хотоҕостуу субуспуттара.

Дьэ ол онно дии Никандр, хатырбыт атахтарын хаһыҥҥа хаарыйтара-хаарыйтара, атырдьах харандааһынан бугул-туочукалары туруортааһына. «Бэйэтэ даҕаны туочука эрэ курдук туотайан турааччы», диэбиттээх дьонугар-сэргэтигэр билиҥҥэ диэри  «Дьэниис кыыһынан эрэ биллэр Огдооччуйа барахсан.

— Аҕаларгыт аах,—диир кини,—ымдаан эрэ ыһыктаах сылдьан,туппуттарын ыһыктыбат этилэр. Никандрыҥ олох нуолдьаҕай оҕо сааһыттан ол онно уһуллан уккуллан, букатын туһунан тууралаах, туһунан тулааһыннаах киһи…

Ол ыар ындыыларын тэҥҥэ сүксэн-көтөхсөн кэлбит ийэ киһи барахсан Никандр туһунан бүөрүмньү санаата дьэ итинник.

Оттон мин өйдөбүлүм арыый атын. Дьөттүн үрдүгэр дьөлүһүөннүөхпүттэн, Саппыйа саҕатыгар сардааналыахпыттан билэбин, ити, Никандры. Сүгэлээх, сүгэлээх эрэ сылдьарын.

Аны санаатахха, туруу дьонун түөрэтин кыргыс толоонугар ыыппыт колхоз оһоҕун буруота умулла сыһа-сыһа бургучуйара эбитэ буолуо, бука. Өрдөөҥҥү кэм өлбөөркөй өйдөбүнньүгэ этэринэн, дэриэбинэбит дуома даҕаны хайдах эрэ уйгу-сайгы, ууку-саакы этэ.

Оҕо аймах, урукку курдук, майдааннана оонньообот, тиэргэммитигэр сүөһү тоҕуоруспат. Уу-чуумпу. Арай Никандр икки Харбаан Өлөксөйө икки  мас мастаан лабырҕаталлара иһиллэр. Уонна Тула өттүҥ Тула ылы-чып, ньим курдук.

Хаһан эмэ Көдьөөр уонна Хортуус диэн оҕонньоттор, ханна эрэ үлэлээн баран, нэлбиҥнэһэн ааһаллар.

—Оҕолорбут барахсаттар, — диир бүтэҥи куолас аһынар дуу, хайгыыр дуу курдук.

—Ээ-дьэ хайыахпыт баарай оттон, — диир атына быһаарыыта суох.

Ол оҕонньоттор ити симик кэпсэтиилэрин мин бүгүн да сөҕө-махтайа истэбин. Истэбин Истэбин Никандрдаахха бар дьон барҕа махталын курдук, правительство үрдүк наҕараадатын курдук.

Ыллам-дьэллэм кэмҥэ үлэ-үөрүү, үлэ-ырыа. Оттон күһэҥэ быата быстыах күчүмэҕэй күнүгэр кини ырыа булуо баара дуо-ыар баттык, ыар ындыы буоллаҕа эбээт. Ол онно турууласпыт уонна бэттэн биэрбэтэх олох геройа дэниэн сөп курдук.

Төгүрүк түөрт уонун эргин төгүрүмтэтэ суох тиийэн эрэр мин көлүөнэм бэчээт курдук бэри-бэлтэгэр биэс уон сааһын эргин бэрт тиэтэлинэн кэлэн эрэр. Никандр көлүөнэтин күн күөмчүтүн курдук көрөр. Ол да иһин күн, күлүмэх күн барахсан, кини кылаан биилээх сытыы сүгэтин тымныы уонна дьэбир иэдэһин ууруу-сыллыы сылдьар быһыылаах.

Никандр бүгүн да суон бэрэбинэлэри, холустук эттэххэ, быллырҕаччы суорар. Уус киһи иннигэр уус-уран да тылбыт ууллан уостан хааларын бэркиһиибин. Арыый нарылыы соҕус саҥардахха, кини бэрэбинэни тоҥ чыыры кыһар курдук тутар-хабар эбит. Онто көрөн турдахха, силии курдук намчытыйан хаалар уонна күн уотугар ньалҕаарыччы күллэ-күлбүтүнэн, саҥардыы дьэндэйэн эрэр дьиэ эркинигэр эбиискэ буола түһэр…

Эстэн, өтөхсүйэн эрэр Дьиикимдэ дьэ итинник тутуллан, бүгүн биир бэртээхэй бөһүөлэк аатырар. Кини кыра да, улахан да дьиэлэрэ түөрэтэ Никандр илиитин иҥииринэн эллэннэ, кини санныгар сүктэрдэ-көтөхтөрдө, ырыа-чаҕаан детсад, күргүөм-күүгээн оскуола- бука барыта бу хатыҥыр, хачаайы киһиэхэ оҕолуу ньээҥкэлэммитин мин бүгүн муодаргыы, дьиктиргии саныыбын. Барыта кини дьаһалынан, кини салалтатынан. Олус омуна суох эттэххэ, чороҥ соҕотох кэриэтэ киһи холугар бүтүн бөһүөлэк туруута, дьэндэйэн-дьэргэйэн иһиитэ дьэ дьикти буолбаат! Онтон онно кини эрэ кыһаммат. Мэлдьи бүтэйдии мүчүгүйэ сылдьарын эрэ билэр.

Никандр сүгэтэ бүгүн да сытыы, бүгүн да килбэҥ. Бүгүн да күҥҥэ күлэр. Никандр хас далайдаҕын аайы кини бүгүн да сылбырҕа сыа балык курдук…

Степан Прокопьевич Федотов аатын, олоҕун уонна айар үлэтин үйэтитиинэн күүскэ дьарыгырар  кыраайы үөрэтээччи, саха литературатын пропагандиһа, СӨ үөрэҕириитин туйгуна,  учууталлар учууталлара, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Ньурба улууһун Дьиикимдэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, РФ «Таптал уонна бэриниилээх буолуу иһин» мэтээлин кавалера, РФ судаарыстыбаннай статистикатыттан «2006 сыллааҕы Бүтүн Россиятааҕы биэрэпис үлэтигэр уһулуччу кыттыытын иһин»»Ньурба улууһун социальнай-экономическай сайдыытыгар кылаатын иһин» бэлиэлэрдээх  Луиза Акимовна Бүлүүтээҕи педагогическай училищены бүтэрэн баран, 30 сыл учууталынан, «Дьиикимдэ нэһилиэгэ» МТ баһылыгынан үлэлээбитэ. Кини Степан Федотов архыыбыттан хомуйан-таҥан 2 кинигэни бэлэмнээн таһаартарда. Сардаана Степановна Федотова биир үтүө күн уулуссаҕа Луиза Акимовнаны көрсөн аҕатын кумааҕылларын ууруна сылдьыбыт чымадаанын туһунан кэпсиир. Акимовна тута көрдөрөрүгэр, матырыыйаалларынан үлэлииригэр кэпсэтэр. Ол күнтэн Луиза Акимовна мас чымадаан матырыйааллартан үлэтэ саҕаланар уонна күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии сылдьар. Эргэ мас чымадаан Степан Прокопьевич инньэ Аммаҕа олоруоҕуттан хара өлүөр диэри илдьэ сылдьыбыт мала буолар. Кыыһа Сардаана Степановна биир да суруллубут лииһи сүтэрбэккэ, аӄатын чымадаанын кѳрѳн-харайан 40тан тахса сыл устата илдьэ кэлбит. Аӄатын таптала билиҥҥэ диэри сүрэӄин сылыта сырыттаӄа. Кини аҕатын барӄа баайын харыстаабыт үтүѳлээх. Мас чымадааҥҥа араас матырыйаал элбэҕэ. Баһаам элбэх суруктарга сүрэх илдьитэ кѳстѳр. Ол саӄана дьон суругунан эрэ сибээстэһэрэ. Кумааӄы суруктар үйэлээхтэр, олохпутун туоһулуур докумуоннар.

Элбэх сыллары уҥуордаан баччаӄа тиийэн кэлбит суруктар, тѳһѳ да имиллибит кѳрүҥнээхтэрин иһин истиҥ иэйиинэн, таптал сылааһынан илгийэр курдуктар. Умсугутуулаахтык ааӄыллаллар. Эргэ чымадаан саамай күндү баайа – суруйааччы араас бэлиэтээһиннэрин, кылгас кэпсээннэрин суруйан хаалларбыт блокноттара.

Луиза Акимовна бастаан блокноттарга, лиистэргэ суруллубут хоһооннору илиинэн устан салҕыы архыыптарынан, музейдарынан, библиотекаларынан, биирдиилээн дьоннордуун үлэлэһэн Степан Федотов элбэх хоһооннорун булбута. Хоһооннорун бэрийээһин кылгас кэми ылбыта уонна «Туойуох-ыллыах санаам киирдэ», — диэн ааттанан Степан Федотов төрөөбүтэ 85 сылыгар кинигэ буолан 2020 сыллаахха тахсыбыта. Степан Федотов тыыннааҕар очеркист, прозаик быһыытынан ааҕааччытын булбут эбит буоллаҕына өлбүтэ 37 сыл буолан баран Акимовна сыралаах үлэтин түмүгэр дойдутугар, дьонугар ПОЭТ быһыытынан эргийбитэ. Чымадаантан көстүбүт матырыйааллартан бастакы “ЫЛЛЫАХ-ТУОЙУОХ САНААМ КЭЛЛЭ” кинигэни ааҕан баран саха норуодунай поэта Иван Васильевич Мигалкин: “Ньурбалар өссө биир поэттанныгыт”- диэн этиитэ Луиза Акимовна үлэтигэр үрдүк сыанабыла.

6 олуктан турар 315 сирэйдээх “ЭРГЭ ЧЫМАДААН КИСТЭЛЭҤЭ” кинигэ 4 сыл үлэлэнэн Семен Новгородов аатынан АЙАР кинигэ кыһатыгар 100 ахсаанынан тахсыбыта. Туһаныллыбыт хаартыскалар суруйааччы быраата Дмитрий Прокопьевич Федотов архыыбыттан, Светлана Никандровна Павлова бибилэтиэкэрдиир Дьиикимдэтээҕи бибилэтиэкэ филиалын фондатыттан ылылыннылар. «Суруйар киһиэхэ ааҕааччыттан астык, киниттэн ордук дьүүлдьүт диэн суох» диэн Степан Прокопьевич биир блокнотугар суруйбут этиитинэн 6 бүтэһик олукка араас кэмҥэ кинигэлэргэ, хаһыаттарга нэһилиэнньэ араас араҥатыттан, оҕотуттан ааттаах суоллаах суруйааччыларга тиийэ, кини айымньыларын ырытыылара, анаарыллара хомуллан киирдэ. Бу кинигэлэринэн кэлэр көлүөнэ Степан Федотов литературнай нэһилиэстибэтин ырыта, саҥа суруйуулар, дириҥ хорутуулаах үлэлэр, үѳрэтиллэн тахсыахтара дии саныыбыт.Чымадаантан кѳстүбүт матырыйааллартан таҥыллан тахсыбыт кинигэни умсугуйан ааӄыаххыт, ааспыт үйэ быыһын сэгэтэн ол саӄанааӄы олоӄу сэҥээриэххит.

“Чулуу дьоммут ааттарын үйэтитии – биһиги ытык иэспит. Кэлэр кѳлүѳнэӄэ, ыччакка үтүѳ холобур буолуоӄа. Ѳрѳ тутан кэпсэл оҥостуохтара, сэһэн гынан сэһэргиэхтэрэ. Бу үлэһит, киэн туттар дьоммут – бырааттыы Прокопий, Степан, Дмитрий Федотовтар олохторун сыаналыахтара, киэн туттуохтара. Быраата Миитэрэй үѳрэммитэ буоллар, суруйааччы буолуон сѳптѳѳх эбит дии саныыгын. Убайа Борокуоппай, быраата Миитэрэй Ыстапааҥҥа тапталлара күүһүрэн иһэргэ дылылар. Аймахтаан тѳрѳѳбүт тыл абылаҥар ылларбыттара бу суруктартан кѳстѳр.

Дьиикимдэӄэ күн бүгүн айар талааннаахтар элбии тураллар. Михаил Аланаев, Михаил Федотов, Оксана Егорова, Лариса Афанасьева, Октябрина Федотова, Станислав Степанов – Хотоӄос уонна о.д.а. Күн дьонун үѳрдэ, үтүѳ санаалары ѳрѳ тарда, кэрэ иэйиилэри кэккэлэтэ тутуҥ! Айымньыларгыт бэчээттэнэ турдуннар!” – диэн санаатын этэр суруйааччы аатын үйэтитэргэ үлэлии-хамсыы сылдьар Луиза Акимовна Канаева.

2024 сыл «Ньурба кѳмүс күһүнүгэр» Дьиикимдэ Дьөттүнэ Степан Прокопьевич Федотов сүгүрүйээччилэрин, Ньурба айар-суруйар дьоҕурдаахтарын көрүстэ. Ыраахтан ыалдьыттарбыт СӨ норуодунай суруйааччыта Н.В.Михалева – Сайа, суруйааччылар А.Г. Гуринов – Арчылаан, М. С. Санников – Уол Сарсын, поэтесса К.Д. Васильева аймахтара,  СӨ национальнай библиотекатыттан делегация… Бу күн “Күрүлгэн” уус-уран сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Афанасий Гаврильевич Гуринов-Арчылан сурунаалга суруйааччы төрөөбүтэ 90 сылыгар бүтүн биир балаһаны  С.П.Федотов туһунан матырыйаалы таһаарар туһунан эппитин мустубут дьон-сэргэ уруйдуу көрсүбүтэ.

 С.Федотов кинигэлэрин фотота

Степан Федотов хоһоонноро

Сирдээх – халлааны ѳлбѳѳрдѳн

Ыган кэллэ барык киэһэ,

Тулабын, хоспун боруордан

Чуҥкутта мин түѳһүм иһин.

Тугу гыныахпын толкуйдаан,

Турдум  киэҥ хос ортотугар.

Тѳттѳрү – тары хаампахтаан

Тѳннүбэт кэми санаатым.

Санаатым: биһиги оӄо сааспыт

Хайы-сах устан ааспытын,

Кынат үүннэрбит кылааспыт

Кэннибитигэр  хаалбытын.

Мэник-тэник аатырарбыт

Мэлийбит, уурайбыт эбит.

Аӄабыт аатын ааттатар

Атын, дьоһун дьон буолбуппут!

Иирсэ-иирсэ иллэһэр

Ира кыыһы билигин

«Өлѳрбүтүн да иннигэр»

Олох билбэт инигит!

Куруук ыалдьар Ваня уолум

Мас киилинии чэгиэн буолбут,

Оттон били кыра Уоһук

Оӄо-уруу дьолун туппут…

Ыалдьа сытан үѳл-дьүѳл киэһэ

Ыраах баар дойдубар тиийдим –

Тэҥҥэ үүммүт дьоммун кѳрсѳн

Туойуох-ыллыах санаам киирдэ.    

Тэйэ сылдьан күн бүгүн

Тѳрүт буорбар үктэнэн

Итэӄэйдим эн миигин

Ийэм курдук кѳрсѳргүн,

Кѳмүс долгун түѳскүнэн

Кууһан, уураан ыларгын.

Бүтэй Бүлүү эбэккэм,

Билсэ-кѳрсѳ кэллэххэ

Сүрдээх күндү эбиккин

Суохтуур-ахтар сүрэххэ –

Сүрэх ыллыан баӄарар,

Сайа ыллыан баӄарар.

Алаастарым

(биир дойдулаахпар А.И.Алексееваӄа)

Аҥаат-муҥаат алаастарым

Араас суол дьикти ааттарын

Түҥ-таҥ буолбут оӄонньордуу

Тѳрүт умна оӄустум дуу?…

Арааһа, умну обургу

Алааспын арааран ылбыт.

Арай биирдии суол-суол ааттаан

Ааӄыым тарбахпар бүк баттаан.

Оонньоон ааспыт Дьѳттүнүм,

Күтэрдээбит Кѳппѳйүм…

Эр киһибин туоһулаан

Аан бастаан илии баттаан

От охсубут Саппыйам,

Бурдук быспыт Хаспыйам…

Күрүҥ тыалаах Кутурук,

Хойуу оттоох Хотоӄос…

Мантан атын алаастар

Умнулла охсон хаалтар…

Айанныырбын айхаллаабыт

Алаастарым, оо, ырааххыт…

Арахпыт да быданнаабыт,

Арай сүрэхпэр хаалбыккыт.

Хаалбыккыт истиҥ иэйиини

Эппэр-хааммар иҥэрээри,

Олохпор үрдүк үѳрүүнү

Ѳрүү-куруук үѳдүтээри.

Хотугу сулус. – 1961 с. — №5.

Доӄор буолар ырыалар.

Иэйиилээх истиҥ сүрэхтэн

Ыгыллан тахсар ырыалар

Ѳйдүүр ѳйгүн ѳрүкүтэн

Ѳрѳ кѳтүтүѳх курдуктар.

Үѳрэ-кѳтѳ сылдьар кэмҥэр

Эн ол үѳрүүгүн ыллыыллар,

Санньыйан курус түһэргэр

Саппах санааӄын сайгыыллар.

Үйэ тухары ѳйѳбүл,

Үтүѳ доӄор ырыа буолар –

Эрэйгин кини чэпчэтэр,

Үѳрүүгүн кини үрдэтэр.

                                    13.04.1960 с.

Хомоӄой тыллары

Хомуйсан тураммын,

Хомуһун-илбиһин

Хоһоону «хостооммун»,

Ааӄааччы атаһым

Алгыстаах олоӄун

Аймыахтыы дьулайан

Аараттан тохтоотум…

Айымньы аҥаара

Арахпата ѳрүү.

Абаккаам да баара –

Аттаран да кѳрүүм!

                     08.07.1961 с.

Уоппускаӄа кэлэ сылдьан

Дьиикимдэбэр киирэн турдум.

Маҥан хопто, уста сылдьан,

Үргэн кѳттѳ… Таалаан турда.

Дьэҥкир уулаах киэҥ Дьиикимдэм

Күҥҥэ күлүм-мичил гынар,

Маҥан хопто кѳтѳ сылдьан,

Суптурута түһэн ылар.

Кэдэгэр систээх долгуннар

Таптаһан сырсар курдуктар,

Онтон хомуска тахсаннар

Сасыһан оонньуур курдуктар.

…Омун оонньуулаах оӄо саас

Эргиллэн кэлбэт быһылаах,-

Тунал хопто кылбаҥнаан

Туртаҥныы турда кый ыраах…

                        Амма, Ленин аатынан колхоз

                       1967 с., олунньу ый   

Дорообо, тѳрѳѳбүт Ньурбам

Мэлдьи тупсар куоратыгар,

Тойук тахсар туонатыгар утуйбат уубун

Умнар түүммэр,

Ыра аптаах түүлбэр

Илин-кэлин түһэ-түһэ

Илэ-чахчы кѳстѳр этиҥ,

Ырыа тиһэ-тиһэ

Ыраах сиртэн ахтар этим.

Маннык алыптаах ахтылӄан,

Манныктан ылар аймалӄан –

Ийэ сирбэр мин тапталым –

Истиҥ сүрэхтэн махталым.

Эргилинним кѳмүс буорбар,

Эӄэрдэбин тут, мин Ньурбам:

Сахам үгэһин үтүктэн

Сүгүрүйүүм умса туттан.

Түѳртэ тѳгүрүк сыл уста

Тэйэн, нэлэһийэн сылга

Үѳрэӄэ суох убайбыт

Үгүс суругу туппута.

 Барытын мунньан ыйаатар –

Боппууданан бэлэмнэнэр,

Тэлгэтэр, туттар, муҥ саатар

Тиэргэн тэҥэ буолуох этэ!

Масчыт-отчут мин убайым

Чэрдээх илиитин буочара

Кѳстѳн туран уларыйа,

Күндү сиэркилэ буолара.

Харахпар кѳстѳн кэлэрэ

Доӄотторум мѳссүѳннэрэ,

Үлэ-хамнас үгэнигэр

Үүнэн-сайдан иһэллэрэ.

Саха тылын бары дэгэтин, дьэрэкээнин таба таҥан умнуллубат уобарастары, мэлдьэһиллибэт мэтириэттэри, дууһа хамсааһынын долгуннарын айар ураты дьоҕурдаах, соһуччу тэҥнээһиннэри, дьүһүннээһиннэри, түмүктээһиннэри, эрэллээх этиилэри этэн кэбиспит, Ньурбаттан маҥнайгы уонна соҕотох ССРС суруйааччыларын союһун чилиэнэ Степан Прокопьевич Федотов тыл эгэлгэтигэр сонунтан сонун саҥа суоллары тэлбитэ элбэӄи этэр.

Төрөөбүт төрүт тылбыт умнуллан-симэлийэн хаалбатын туһугар олоҕун анаабыт суруйааччы, журналист, аӄа табаарыс Степан Прокопьевич Федотов олоӄо, дьылӄата, кырдьык да кырдьыбат.

Балаһаны бэлэмнээтилэр:

Луиза Акимовна Канаева

Маргарита Романовна Ноева

Ирина Ивановна Павлова

Валентина Дмитриевна Федотова