Муус устар 12 күнүгэр,төрдүө буолан, Киирэбинэн киирэн Накыынныыр суолу туттахха тиийиллэр, диэт Чуукаарга айан суолун туттубут. Барар сорукпут: «Ньурба уоттара» түмсүү хотоойулаах хоһоонньута Маргарита Егоровна Егорова «Туойабын Чуукаарым туонатын» диэн тапталлаах дойдутун кэрэ айылҕатын, сирин-уотун, дьонун-сэргэтин туһунан хоһуйбут хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыт үөрүүтүн үллэстээри. Күн инниттэн тэринэн-бэринэн барааччылар суруйааччылар Дмитрий Николаевич Пономарев — Дьолуолаах, Алла Руслановна Сельтюкова — Айаалла уонна Ньурбатааҕы кииннэммит бибилэтиэкэттэн мин Лена Ивановна Сафроновалыын. Туох да ааттаах үчүгэй суолунан Маргарита Егоровна хоһоонугар хоһуйбут сэттэ томтор мырааннарын көрө-көрө, Куоначчаан үрэҕин туораан элээрдэн тиийдибит.
Маргарита Егоровна, 1956 сыллаахха Ньурба улууһун Маалыкай нэһилиэгэр 10 оҕолоох ыалга 3-с оҕонон төрөөбүтэ. 1973 сыллаахха орто оскуоланы бүтэрэн икки сыл фермаҕа дайааркалаабыта. 1975 сыллаахха Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар агроном-луговод идэтигэр үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин бүтэрэн Сунтаар оройуонун Элгээйи совхоз Кутанатааҕы отделениятыгар ферма бригадирынан ананан үлэлээбитэ. 1981 сылтан Ньурба Чуукаарыгар ыал буолан олохсуйан олорор. Өр сылларга ферма бригадирынан, “Ымыычаан” оҕо уһуйааныгар араас үлэлэргэ үлэлээн билигин сынньалаҥҥа пенсияҕа олоророр. Кэргэнинээн Егоров Валентин Семеновичтыын 5 оҕону улаатыннартаан, үлэһит оҥортоон билигин бэйэлэрэ иккиэн алаһа дьиэлэригэр хаалан сүөһү көрүнэн олороллор.
Маргарита Егоровна хоһоон суруйар дьарыкка аргыый аҕай сыыйа- баайа ылларбыта.
2023 сыллаахха ”Хоһооннорум окоолорум, оҥоойуктаах отоннорум” диэн 130 хоһоон, 30 тан тахса араас сыаҥкалар, монологтор, инсценировкалар киирбит кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбыта.
Онтон бүгүн 77 сирэйтэн турар, 8 олуктаах «Туойабын Чуукаарым туонатын» “Дани-Алмас” типографияҕа саҥа бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэ сүрэхтэниитин үөрүүлээх тэрээһинигэр кыттыыны ылан үөрдүбүт-көттүбүт.
Тэрээһин ыытыллар саалатыгар киирээти кытта болҕомто бастаан «Иэйиим миэнэ эгэлгэлээх, эридьиэстээх, эриэккэстээх…» диэн сүрдээх үчүгэй быыстапкаҕа быраҕылынна. Чуукаар нэһилиэгин историятын кинигэлэрин сэргэ араас кэмнэргэ Чуукаар дьонун-сэргэтин туһунан хомуллан тахсыбыт кинигэлэринэн саҕаланар быыстапка сыыйа Маргарита Егоровна Егоровна үлэлэригэр тиийэр. Ааптар икки тус кинигэтин таһынан Саха сирин хоһоонньуттарын элбэх да хомуурунньугар айымньылара киирбит эбит, аны частушкалара, сценкалара, монологтара элбэх ахсаанынан тахсыбаталар да сүр сиэдэрэйдик оҥоһуллан бэйэтигэр эрэ харалла сыталлар эбит. Маны сэргэ эмиэ ыытыллар араас таһымнаах күрэхтэргэ кыайыылаах буолан ылбыт кубоктара, мэдээллэрэ…. Маргарита Егоровна Ньурба айар талааннаахтарыттан саамай көхтөөх киһибит буолар. Хайа да түгэҥҥэ айа охсон, ыыта охсон, кыттан тапталлаах Ньурбабытын ырааҕынан-чугаһынан ааттата сылдьар киһибит. Үгүс күрэхтэргэ Кыайыылаах буолбутун бу быыстапка сиһилии кэпсиир. Ырыа буолбут хоһооннорун туспа бэчээттээн стенд оҥорбуттарын таһынан телевизорга кини ырыаларынан клиптэр көстө тураллар. Билигин кини хоһоонугар «Эр хоһуун хотойдорбут» ырыа Эрхаан толоруутугар киэҥник тарҕанна. Маалыкайдааҕы «Аартык» түмсүү чилиэнэ Саргылана Стручкова Маргарита Егоровна саха ынаҕар анаабыт «Саадьаҥкабын таптыыбын» хоһоонун матыыбтаабытын Варя Аманатова толоруоҕуттан эмиэ сахаларга биллэр, иһиллэр ырыа буолла. Миэхэ бу күн олус чугастык «Бырастыы, ийэкээм, бырастыы» хоһоонугар ырыата киирдэ. Саҕаланыан иннинэ Маргарита Егоровна бэйэтэ тахсан быыстапканы кэпсээбитэ өссө ситэрэн, тупсаран биэрдэ. Ньурбаттан уонна Маалыкайтан айанаан кэлбит дьон, эрдэттэн бэлэмнэммит минньигэс астарынан үссэнэн, быыстапкаттан астынан «Туойабын Чуукаарым туонатын» кинигэ сүрэхтэниитин истэргэ, кыттыыны ыларга олох бэлэм буоллубут. Ол кэннэ ыытааччы Клавдия Андреева долгунугар олорсон, бириэмэни билбэккэ, кэрэ да түгэҥҥэ киирэн таҕыстыбыт. Син элбэх кинигэ сүрэхтэниитигэр сырыттым ини сылдьыбатым ини, бэйэм да тэрийээччи, ыытааччы буолбут түгэннэрим элбэхтэр. Ол эрэн маннык тапталынан угуттанан ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ курдук долгуйбатаҕым ырааппыт эбит.
«Туойабын Чуукаарым туонатын» кинигэ сүрэхтэниитэ “Ымыычаан” оҕо уһуйаанын иитээччилэрин толорууларыгар Маргарита Егорова суруйбут “Сэттэ томтор мырааннар” хоһоонунан дьүһүйүүттэн саҕаланна. Онтон сырыһыннара кып кырачаан дьон, «Ымыычаан» оҕо уһуйаанын иитиллээчилэрэ «Мин дойдум барахсан», 7 кылаас уолаттара «Куоначчааным» аахтылар.
Эҕэрдэлэри «Чуукаар нэһилиэгэ» тыа сирин түөлбэтин Аҕа баһылыгын солбуйааччыта Саввинов Николай Алексеевич саҕалаата. Маргарита Егорова бастакы кинигэтин бэйэтэ төлөөбүт эбит буоллаҕына бу иккис кинигэ үбүн-харчытын олохтоох дьаһалта уйуммут.
Чуукаар нэһилиэгин олохтоохторо олус да ааҕары сөбүлүүр, аахпыттарын ырытар, санааларын сайа этэр кыахтаах нэһилиэк эбит.
Хас биирдии эҕэрдэ этэ тахсыбыт киһи бары Маргарита Егоровнаҕа, кини айар-суруйар дьоҕуругар тапталга билинии, астыныы-сөҕүү уонна киэн туттуу!
Прокопьева Валентина Ивановна ”Маргарита бу кинигэтэ биһиги Чуукаарбыт кэрэ бэлиэ сирдэринэн экскурсия курдук. Маргарита бэйэтэ гид. Бу кинигэтин иһинэн тапталлаах Чуукаарбыт туонатын сирийэ сирин-уотун кэрийэбит. Аны аахпытыҥ тута хараххар көстөн кэлэр гына дьиктитик хоһуйар. Мырааммытыгар үрүҥ күн тахсыытын-киириитин, араас эгэлгэ оһуорун-ойуутун мин кини суруйуутуттан эрэ биллим….” диэтэ уонна хоһооннортон ордук чорботон, тута ойууланан көстөн кэлэр түгэннэргэ тохтоото.
Кыппыгыров Валерий Николаевич бастаан Маргарита Егоровна “Ийэбитигэр сүгүрүйэн” диэн ийэтин туһунан хомуйан таһааттарбыт кинигэтиттэн сэргээбитин санатта. Дьиҥнээх ахтыы кинигэтэ дьэ бу кини оҥотторбут кинигэтин курдук буолуохтаах, диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Чуукаар сирин-дойдутун баһаам элбэх киһи хоһуйбутун, ол эрэн Маргарита Егоровна курдук хоһуйан, бүтүн кинигэ оҥорон Юрий Гагарин космоска көппүт күнүгэр ааптар Чуукаары куйаарга көтүтэн аатырдыбытын туһунан долгуйа эттэ уонна Маргарита Егоровнаны, бу үтүөтүн сыаналаан ыһыах күн Чуукаар нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо оҥорорго туруорсуутун мустубут дьон күргүөм көхтөөх ытыс тыаһынан ылынныбыт.
«Ымыычаан» оҕо уһуйаанын салайааччыта Ида Николаевна Данилова Маргарита Егоровна айылҕаны, тулалыыр эйгэни, дойдутун эрэ хоһуйар буолбакка дьону-сэргэни, биирдиилээн киһини олус истиҥник ойуулаан хоһуйарын, сценкалары, монологтары айарын бэлиэтээтэ.
Култуура бэтэрээнэ, СӨ култууратын туйгуна Андреев Иван Николаевич кини култуура дьиэтин директорынан үлэлиир сылларыгар Маргарита Егорова уус уран самодеятельность солбуллубат киһитэ буоларын, айарын-суруйарын таһынан толорооччу артыыска, туруорааччы режиссер этэ диэн туран бэйэтэ айбыт хоһоонунан эҕэрдэ анаата.
«Уран кут» литературнай түмсүү 2022 сыллаахха олунньу ыйга Чуукаар нэһилиэгин олохтоох библиотекатын иһинэн тэриллэн үлэтин саҕалаабыта. Түмсүү араас саастаах, идэлээх, ураты талааннаах дьонтон турар. Бу соторутааҕыта түмсүү биир чилиэнэ Лидия Степановна Алексеева оҕолорго аналлаах кинигэтэ күн сирин көрөн эмиэ өрөгөй үөрүүнү бэлэхтээбитэ. Түмсүү аатыттан Лидия Степановна дьүөгэтин истиҥник эҕэрдэлээтэ. Маргарита Егоровна хоһоонноро оҕо-ыччаты дойдуга тапталга иитиигэ үрдүк суолталаахтарын тоһоҕолоото.
Киин бибилэтиэкэ үлэһитэ, Антоновкатааҕы “Кыраһа” түмсүү салайааччыта Елена Ивановна Софронова түмсүүтүн туһунан кэпсээнэ, Антоновка хоһоонньуттарын айымньытын толоруута, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Алла Сельтюкова-Айаалла Чуукаар оскуолатын оҕолорун айар дьоҕурдарын, күрэххэ ситиһиилэрин билиһиннэриитэ сонуннук иһилиннэ. Салайааччыбыт, саха норуотугар билиҥҥи саамай ааҕыллар прозаик суруйааччытынан биллэр Дмитрий Понамерев – Дьолуолаах түмсүү аатыттан эҕэрдэтин сэргэ бэйэтин кинигэлэрин олохтоох бибилэтиэкэҕэ бэлэх уунна. Биһиги бибилэтиэкэ аатыттан Чуукаартан төрүттээх, Аммаҕа олорор, “Ньурба уоттарын” 1972 сыллаахтан чилиэнэ, быйыл 80 сааһын бэлиэтиир, биллэр суруналыыс, поэтесса Евдокия Иннокентьевна Тимофеева архыыбыттан матырыйааллары нэһилиэккэ бэлэхтээтибит.
Чуукаар олохтоохторо бу саҥа кинигэни ис сүрэхтэн долгуйа, киэн тутта көрсүбүттэрэ олус үөртэ. Ытык саастаах Чуукаар олохтооҕо Елена Тарасовна Божедонова этиититтэн долгуйбутум билиҥҥэ диэри ааһа илик. Кини эттэ: ”Маргарита кинигэтин аахтым. Онтон эргийэн кэлэ кэлэ хаттаан аахтым. Хатыламмыт строканы көрдөөн. Биири да булбатым. Кэргэммэр аахтардым, кини эмиэ биир да ХАТЫЛЛАММЫТ строканы булбата. Бу хайдахтаах курдук талааный Чуукаарбытын 50-ча хоһоонунан хоһуйуу уонна биир да хоһоонугар хатылаһыы суоҕа диэн…..” диэххэ айылаах…
Маалыкайтан кылааһын оҕолоро старосталара Антонова Антонида Егоровна дьаһалынан хамаанда буолан кэлэн дьүөгэлии-доҕордуу буоларга бэринии муҥутуур чыпчаалын көрдөрдүлэр. Кэпсээн-ипсээн, ыллаан- үҥкүүлээн тэрээһин таһымын өрө көтөхтүлэр. Долгуйа үөрбүт Маргарита Егоровна хас эппит-тыыммыт киһитин бэйэтэ ситэрэн, билиһиннэрэн киһи истэ олоруон курдук олус талааннаах кэпсээнньит буоларын өссө күүскэ бигэргэттэ. Төрөөбүт тылга, айыыга-суруйууга ийэлээх аҕата олук охсубуттарын, бииргэ төрөөбүттэр бары айар-суруйар дьоҕурдаахтарын истэ сөхтүбүт.
Маргарита Егоровна Егорова ырыа буолан ыллана сылдьар ырыаларын истибиппит таһынан ырыа куттаах доҕотторо Маалыкайтан Виктор Ефремов, Ньурбаттан Дмитрий Пономарев, Чуукаартан Гаврил Яковлев олус иэйиилээхтик, үөрбүччэ-көппүччэ дэһэн ырыа түһүлгэтин тэрийдилэр.
Дойдуга, ааптарга таптал тылларын бу тэрээһиҥҥэ тохтоло суох иһиттим уонна ол онтон бэйэм эмиэ сырдаатым, чэпчээтим, астынным. Култуура эйгэтигэр бииргэ үлэлээбит дьонум Лариса Семеновна, Надежда Степановна, Татьяна Николаевна билиҥҥи култуура үлэтигэр сүбэ-соргу буолан араас түмсүүлэри үлэлэтэ, тэрийсэ сылдьаллара кими баҕарар үөрдэр.
Биир идэлээхпит, Чуукаардааҕы филиал бибилэтиэкэрэ Клавдия Владимировна Андреева “Уран кут” айар дьоҕурдаахтар түмсүүлэрин аһара хотуулаахтык үлэлэтэ сылдьара сылга 2-3 кинигэ бэчээттэнэн тахсыыта, айар куттаахтар күрэхтэригэр ситиһиилэрэ туоһулуур. “Ньурба уоттарыттан” суруйааччы Айаалланы сүбэһит оҥостон оскуола саастаах оҕолорго айар дьоҕурга уһуйуллуу үлэтин ыытарынан холобурга сылдьар. Тэрээһин маннык үрдүк таһымҥа ааһыыта эмиэ киниттэн, тэрийээччиттэн уонна ыытааччыттан олус тутулуктааҕын бэлиэтээн туран Клавдия Владимировнаҕа ситиһиини, үтүөнү эрэ түстүүбүт.
Кэргэн, кийиит, ийэ, эбээ, дьүөгэ, үлэһит уонна айааччы быһыытынан дьолломмутун бэлиэтээн иккис дойду оҥостубут Чуукаарыгар этэр тылын эгэлгэтинэн, иэйэр кутун эриэккэһинэн этэн-тыынан хоһоонунан дьүһүйбүт ааптар Маргарита Егоровна Егорова аны төрөөбүт-улааппыт Маалыкайыгар Марха өрүһүн хоһуйбут хоһооннорун кинигэтин бэлэмнии сылдьар. Чахчы, айылҕаттан бэриллибит айар-хоһуйар дьоҕуру нөҥүө төрөөбүт дойдуга тапталга билинии бастыҥ холобура.
Дьоһун сырыыбыт туһунан сэһэммин дьүөгэм, эмиэ бу сырыыттан долгуйа үөрбүт Айаалла хоһоонунан түмүктүүбүн.
ЧУУКААР ДАЛБАР ХОТУНА
Маргарита Егоровнаҕа
Олох көнө өрүтүн
Ойо тутан өрүүтүн,
Дьолу түстүүр этигэн
Дьоһун тойук түһэрэн,
Сайдыы сырдык ыллыгын
Сайа этэн ыллыыгын,
Күннээх халлаан ырааһын
Көҥүл этэн алҕыыгын.
Чуукаар кэрэ туонатын
Чочуонайдык ойуулаан,
Марха эбэ таһаатын
Матарбакка маанылаан,
Баҕарбыккын булгуччу
Хоһуйаҕын хоточчу,
Санаабыккын соһуччу
Суруйаҕын ботуччу.
Инникитин бу курдук
Иэйиилэргин тиһэҥҥин,
Сырдыгынан сыдьаайар,
Сылааһынан илгийэр,
Хомоҕой хоһоонноргун
Хотоҕостуу субуйан,
Бар дьонуҥ үөрүүтүн
Байыта тур үгүөрүтүк.
Айаалла Хорула
13.04.2025 с.
Кладия Андреева сценарийыттан: “Айар тылы иҥэриммит айар куттаах дьоммут саҥа ааттара өссө да иһиллиэхтэрэ, саҥа хоһооннорунан ааҕааччыны сэҥээрдиэхтэрэ. Айар аартыктара арыллан, сытыы бөрүөлэрэ сыппаабакка суруйа туруохтара.” Оннук эрэ буоллун!
Олоххо дьол өрөгөй үөрүүлээх түгэннэртэн ситимнэнэн саҕыллар, диэн өйдөбүлү миэхэ өссө биирдэ бигэргэппит Чуукаар нэһилиэгин олохтоохторугар, хоһоонньут, икки кинигэ ааптара Маргарита Егоровна Егороваҕа улаханнык махтанабын уонна хас биирдиибитигэр маннык сырдык, сылаас түгэннэр кэлэ турдуннар, диэн баҕарабын.
Маргарита Ноева, Ньурбатааҕы киин бибилэтиэкэ кыраайы үөрэтэр салаатын бибилэтиэкэрэ.
