Сахабыт сирин үрдүнэн ӨКСӨКҮЛЭЭХ СЫЛЛАРА хамсааһын быйыл үһүс сылыгар үктэннибит. Бу хамсааһыны өйөөн Ньурбатааҕы кииннэммит бибилэтиэкэ ситимин директора Анна Витальевна Багмет бирикээһинэн “НЬУРБА БИБИЛЭТИЭКЭЛЭРИН СИТИМИГЭР КУЛУН ТУТАР ЫЙ ӨКСӨКҮЛЭЭХ ӨЛӨКСӨЙ ЫЙЫНАН” биллэриллэн бибилэтиэкэбит ситимигэр бу ыйга араас хайысхалаах үлэлэр сылын аайы ыытыллаллар. “Өксөкүлээх ыйын” чэрчитинэн саха бөлүһүөгэ Өксөкүлээх Өлөксөй айылҕа баайын туһаныы проблемаларын туһунан хаалларбыт санааларын ааҕааччыларбыт истиилэригэр таһаарабыт.
… Биһиэхэ сирбит тиийбэтин билэбит. Ол эрээри итиниэхэ, биллэн турар, сир дьиҥнээхтик тиийбэтэ буолбакка, биһиги сиргэ үөрүйэҕэ суох сыһыаммыт ордук буруйдаах: ханна наадалааҕынан көрөн саатар кыратык-эмэтик тупсарар үлэни ыытарбыт буоллар, билигин бас билэр сирдэрбитигэр да көҥүллүк олоруох этибит.
Өксөкүлээх Өлөксөй
(Саха интеллигенциятыгар. – Дьокуускай, 1997. – 16 с.)
Сүүрбэ биирис үйэҕэ олорон өйдөөтүбүт эбээт хайдах курдук элбэх сүтүгү баччаҕа диэри утумнаан кэлбит үгэспитигэр, духовнай культурабытыгар, уус-уран литературабытыгар, тылбытыгар-өспүтүгэр таһаарбыппытын.
Ааһан эрэр үйэ биир саамай уһулуччулаах киһитинэн Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх буолар. Кини айан хаалларбыт баай ис хоһоонноох литературнай, публицистическай нэһилиэстибэтэ өйү чэбдигирдэр, дууһаны ыраастыыр, сырдыкка-сайдыыга ыҥырар. Кини суруйууларыгар билиҥҥи олоххо көстөр ыарахан балаһыанньалартан тахсарга сөптөөх ыйыылар-кэрдиилэр баалларын булан ылыахха сөп.
Кулаковскай көрүүлэрэ-истиилэрэ
Билиҥҥи былдьаһыктаах кэмҥэ аан дойду бары норуоттарын дьылҕаларын түстүүр сүрүн проблемаларынан айылҕа биэрбит баайын туһалаахтык туһаныы уонна харыстааһын буоллулар.
Сүүрбэһис үйэ саҕаланыытыгар, саҥардыы промышленность тулалыыр эйгэҕэ буортулаах дьайыыта биллэн эрэр кэмигэр, арай уһулуччулаах учуонайдар эрэ өйдөрүгэр киирбит буолуохтаах хайдахтаах курдук өлөрүүлээх-сүтүүлээх охсуу айылҕаҕа тахсыахтааҕын. Оннук иэдээни утары турбут үлүһүйбүт дьоннортон биирдэстэринэн А.Е.Кулаковскай- Өксөкүлээх Өлөксөй буолбута. Дьэ, итини өйдөөн да буолуо, оннооҕор кини чугас да табаарыстара-доҕотторо соччо табатык өйдүө-сыаналыа суохтарын сабаҕалаан, А.Е. Кулаковскай аатырбыт-сураҕырбыт “Саха интеллигенциятыгар” суругун саҕаланыытыгар манныгы тоһоҕолоон бэлиэтиир: “Эһиги, тойоттор, баҕар, наһаа күүркэтэр ханнык эрэ санаа тииһигэр ылларбыт киһи диэн саныаххыт. Инньэ диэххитин да көҥүл, ол эрээри билиҥҥи кэмҥэ сахалар балаһыанньалара мүлчүргэннээх буолбутун чахчы билэн этэбин.” (Өксөкүлээх Өлөксөй “Саха интеллигенциятыгар” (1997). Нууччалыыттан Д.В.Кириллин тылбааһа. – 3с.)
А.Е. Кулаковскай саамай аан бастакынан бары хотугу эргимтэ төрүт олохтоохторо, ол иһигэр сахалар, кэлэр дьылҕаларын түстүүр боппуруоһунан айылҕа баайа буолуохтааҕын дьэҥкэтик өйдөөбүтэ. Кини сири, ууну, хамсыыр-харамайы уонна үүнээйини туһалаахтык туһанарга уонна харыстыырга болҕомтотун уурбута. Ордук тоһоҕолоон хотугу эргимтэҕэ сири сөптөөхтүк туһаныы боппуруоһа сытыытык көтөҕүллүбүтэ. Ол кэмҥэ, биллэрин курдук, хоту дойдуга ханнык да тыа хаһаайыстыбатын салаата сайдар кыаҕа суоҕун курдук Россияҕа баара. Оннооҕор билигин үгүс промышленнай магнаттар биһиги дойдубутугар аҥардас сиртэн хостонор баайа эрэ суолталааҕын курдук уруккулуу тыллаһалларын киһи хомойо истэр.
Кулаковскай тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах айылҕа бэлэхтээбит баайын туһаныы систематын (система природопользования) туһунан этиитин үс сүрүн хайысхаҕа (бөлөххө) араарыахха сөп. Мантан аллараа ити хайысхалары ырытан көрүөхпүт.
Маҥнайгы хайысха (бөлөх). Сири туһаныы (землепользование). «Сурук…» автора сири сөптөөхтүк туһаныы Саха норуотун кэлэр сайдыытын, инники дьылҕатын саамай быһаарар боппуруос быһыытынан көрөр. Кини сөпкө бэлиэтиир: «Көс дьоно да суох биһиэхэ сирбит тиийбэтин билэбит. Ол эрээри итиниэхэ, биллэн турар, сир дьиҥнээхтик тиийбэтэ буолбакка, биһиги сиргэ үөрүйэҕэ суох сыһыаммыт ордук буруйдаах: ханна наадалааҕынан көрөн саатар кыратык-эмэтик тупсарар үлэни ыытарбыт буоллар, билигин бас билэр сирдэрбитигэр да көҥүллүк олоруох этибит.» (16с.)
Итинник ыарахан балаһыанньаттан тахсар суолларынан буолуохтарын сөп эбит.
Маҥнайгыта. Сайыҥҥы мэччирэҥ уонна ходуһа сирдэрин сөптөөхтүк туһаныы. Былыр-былыргыттан билиҥҥи кэмҥэ дылы тыа хаһаайыстыбатын сүрүн салаатын сүөһүнү-сылгыны иитии сайдыытын түстүүр хайысханан мэччирэҥнэр уонна оттонор ходуһалар буолаллар.
Үгүс үйэлэргэ олохтоммут үгэс быһыытынан сайыҥҥы мэччирэҥ сирдэрин оттонор ходуһа сириттэн быһыт бүтэйдэринэн араарыллан сахалар олорон кэллэхтэрэ. Маннык быһыт бүтэйдэри тутууну оттонор ходуһалары төһө кыалларынан улахан иэннээхтик, кэгимник, харбааһыннаах соҕустук хабан ылалларын курдук ыыта сатыыллара. Маннык ньыманы Кулаковскай сүрүннээн утарар этэ. Кини этэринэн: «Бүтэйдээһин итинник системата мэччирэҥ сирин иэнин наһаа аччатар, ол эбэтэр ардайга сытар элбэх мэччирэҥ буолуох үтүөкэн сирдэр ходуһаны кытта уопсай күрүөлээһиҥҥэ киирсэллэр. Итинник хаппахчыга хааллыбыт сирдэр ходуһаттан үксүгэр хас эмэ төгүлүнэн улахан буолаллар.» (17с.). Дьэ ол иһин кини «урукку системаны хайаатар да уларытан, эргэ уопсай бүтэйдэри көтүрэн, чопчу ходуһа сирдэрин эрэ төгүрүтэр элбэх бытархай бүтэйдэри» тутарга сүбэлиир.
Улахан иэннээх сирдэри хабан бүтэйдээһин уопсай туһаныллар мэччирэҥ сирдэр иэннэрин лаппа биллэрдик аччатар. Ол түмүгэр мэччирэҥ сирдэр күүскэ тэпсиллэллэр, биэрэр бородууксуйалара мөлтүүр. Ити барыта сир күүскэ алдьаныытыгар, кээһэниитигэр тиэрдэр. Итинник алдьаныы барыытын кээмэйэ сир төһө сииктээҕиттэн тутулуктаах. Ол курдук, маннык мэччирэҥ сир “хаттаҕына” добун-хонууга, хара буорга, «күөргэлгэ” кубулуйар, оттон сииктээх сир буоллаҕына дулҕаланан “ньалыар” буолар.
Маннык сирдэри алдьаныыттан, кээһэнииттэн таһаарар инниттэн, кини сүбэлиир: “мэччирэҥ сирдэрин тус-туһунан күрүөлэтэлээн баран, сайын устата солбуйа сылдьан туһаныахха” сөбүн. Оччоҕо сирэ-буора «сынньанан», от эмиэ хаттаан үүнэр кыахтаныахтааҕын туһунан этэр.
Саха сиригэр дулҕалаах сирдэр элбэхтэр. Ону учуоттаан Кулаковскай ходуһа сирин иэнин кэҥэтэр инниттэн кыра дулҕалары илии күүһүнэн ыраастыыры сөптөөҕүнэн аахпыта. Маннык ходуһалары тупсарыллар үлэлэри ыыппыт дьоннорго «сорох ордук бырааптары биэриэххэ, холобура, ыраастаабыт сирдэрин туһанар болдьохторун уһатыахха,» — диэн олус сөптөөх, улахан суолталаах боппуруоһу туруорбута.
Маны сэргэ ньирэй сайыҥҥы кэмҥэ төлөһүйэ улаатарын туһугар кинилэр үрдүк үүнүүлээх, тэпсиллибэтэх, бүтэйдэммит мэччирэҥ сирдэргэ көҥүл-босхо сайылыылларын ситиһэри модьуйбута.
Үрдүк үүнүүлээх ходуһалар иэннэрин күүскэ улаатыннарар сыалтан, сөптөөх сирдэригэр көрөн (мээнэ үрдүнэн көрөн буолбакка, где “только можно выпустить” (с.47), “көһөрүллүөх айылаах күөллэри барыларын түһэртииргэ” тиэтэппитэ. Маннык тиэтэтии сүрүн төрүтүнэн аахпыта көс дьоннор кэлэннэр оҥоһуллубут сири былдьаспыттарын туһуттан.
Кураан сылларга ходуһалар уонна мэччирэҥ сирдэр үүнээйилэрэ быста-сүтэ кэхтибэтин инниттэн Саха сиригэр нүөлсүтүүнү күүскэ ыытары туруорсубута. Ордук кыра үрэхтэри быһыттааһыны олус наадалааҕынан аахпыта. «Онон Танда, Баайаҕа, Таатта, Суола курдук үрэхтэр уонна кинилэр аата-ахса биллибэт салааларыгар быһыттар, хаайыылар системаларын оҥоруу мүччүрүйбэт наадата тирээтэ», — диэн суруйбута.
Кураан сылларга сүөһүгэ эбии аһылык быһыытынан күөл хомуһун туһанарга уонна кинини күөллэргэ үүннэрэргэ сүбэлээбитэ.
Иккиһэ. Хорутуллар сирдэри туһаныы уонна харыстааһын. Төһө да уһун кэм устата Саха сиригэр бурдугу үүннэрии ыытыллыбытын иһин (Башарин, 1956; Софронов, 1978) 20-с сыллардаахха дылы бурдугу ыһыынан нэһилиэнньэ бэрт кыра араҥата дьарыктаммыта. Маннык балаһыанньаҕа Кулаковскай аан маҥнайгыттан туорахтаах бурдугу ыһыы сахалар сайдыыларыгар ураты оруоллааҕын сөпкө өйдөөбүтэ. Дьэ ол иһин кини маннык суруйдаҕа: «Көс дьоннору кытта ыаллаһан олорор күммүт кэллэҕинэ үс уокурук сахаларын тыыннаах буолууларын суос-соҕотох уонна эрэллээх төрүтүнэн бурдук, уопсайынан сир оҥоһуута буолуоҕа, онон сир оҥоһуутун культуратын ылыныыга өйдөөн-санаан туран, дьаныардаахтык дьулуһуохтаахпыт, уруккуттан олохсуйбутун курдук, аччыктыыр кыһалҕата тирээтэҕинэ эрэ ылсыһыа суохтаахпыт» (20с.).
Сүрүн болҕомтотун бааһыналар почваларын уоҕурдуу боппуруоһугар тохтообута. Сири сынньаппакка эрэ, ханнык да уоҕурдууну туттубакка, өр сыллар устата бурдугу ыһыы бааһына үүнээйини биэрэр кыаҕа лаппа аччыырыгар тиэрдэрин бэлиэтээбитэ. Онон быыстала суох туттуллар бааһыналарга олохтоох уоҕурдуу бары көрүҥнэрэ тиһигин быспакка киллэриллиэхтээҕин модьуйбута. Ордук туһалааҕынан кыһыҥҥы балбааҕы, чорботон туран өтөх сирдэргэ мунньуллубут сүөһү киитин аахпыта.
Сүөһүттэн тахсар олохтоох уоҕурдуу сөптөөхтүк туһанар инниттэн ынах ыанар титииктэрин бааһынаттан чугас эбэтэр хорутуллар сирдэргэ быһаччы олохтууру сөптөөҕүнэн көрбүтэ. Бу түбэлтэҕэ, сүөһү убаҕаһа, ноһуома миэстэтигэр хааларын хааччыллар усулуобуйата олохтоноро ситиһиллэр диэн эппитэ.
Туттуллар бааһыналар уопсай иэннэрин кэҥэтэр сыалтан тыаны солооһуну, сири таҥастааһыны уонна бурдук ыһыыта ыытыытын тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын биир улахан суолталаах дьыалатын аахпыта.
Кулаковскай ойуурга уот барыыта олус улахан хоромньуну аҕаларын учуоттаан өртөөһүн барарын күүскэ утарбыта. Өртөөһүн кэмигэр почва үрдүкү араҥата туһата суох күл-көмөр буоларын ордук тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Өртөөһүнү утаран кини маннык уоттаах-төлөннөөх тыллары эппитэ: «Туох баар күүһүнэн өртөөһүнү утарыахха,» — диэн. Бэйэбит да билбэппитинэн ойуур уонна хонуу баһаарыттан бэйэбитигэр уонна кэлэр көлүөнэбитигэр сүүнэ хоромньуну оҥорорбутун… Үйэлэр усталарыгар үүнээйи күҥсүйэриттэн үөскээбит хара буордаах араҥаны суох оҥорор ити баһаардар аҕалар ороскуоттарын чопчу ахсаанынан суоттаан, ааҕан ылыах этибит” (19с.)
Ойууру солоон бааһыналар иэннэрэ улаатыыларын ситиспит биирдиилээн дьоҥҥо эбэтэр туспа бөдөҥсүйбүт хаһаайыстыбаларга государство туспа дьаһала тахсыахтаах – бу тупсарыллыбыт сирдэр өр кэм устата кинилэргэ сыһыарыллаллара ситиһиллиэхтээх диэн санааны эппитэ.
Кулаковскай баҕарбыт баҕата – хотугу эргимтэҕэ сири кытта үлэлээһин илии күүһүнэн буолбакка, үрдүк таһымнаах наука, техника сайдыытыгар олоҕуран күүскэ уонна тэтимнээхтик сайдарыгар этэ. Дьэ, ол иһин Хоту дойду тымныытын-итиитин тулуйар араас-араас суортаах туорахтаах культуралар ыһыллалларыгар эрэ буолбакка, ону ааһан почваҕа иҥэмтэлээх химическэй эттиктэр кэмчилэрин учуоттаан уонна азот элбиирин ситиһэр инниттэн бобовай культураны ыһыыны күүскэ ыытары модьуйбута.
Үсүһэ. Хортуоппуй уонна оҕуруот үүнээйилэрин ыһыы. Кулаковскай туорахтаах культураны кытта тэҥҥэ дьүөрэлээн хортуоппуйу уонна оҕуруот үүнээйилэрин олордууну сайыннарарга ыҥырбыта.
Хортуоппуйу олордуу сахаларга уһулуччу суолталааҕын өйдөөн бу дьаһал государство өттүттэн күүскэ хонтуруолланыахтааҕын уонна модьуйуллуохтааҕын туһунан этии киллэрбитэ. Кини ханнык баҕарар хоту дойду төрүт олохтооҕо хортуоппуйу олордуу барыыстааҕын, олоххо наадалааҕын өйдүүр гына быһааран биэрбитэ. Ол кини суруйбутуттан арылыччы көстөр. «Хортуоппуй аһылык көрүҥүн быһыытынан эрэ дьоһуннаах буолбатах: бастакытынан, аһылык оҥосторго элбэх бириэмэни уонна үлэни эрэйбэтинэн (ороо, үт да сиэ), былдьаһыктаах кэмҥэ ас оҥосторго олус барыыстаах,… оттон бурдуктан лэппиэскэ оҥостор буоллахха бурдугу быһыаххын, онтон куурдуоххун, куолаһа солуоматыттан (а.э.умнаһыттан) биирдии араарыаххын, онтон кэлиигэ сынньыаххын,… илии суорунатыгар тардан мээккэлиэххин, … онтон да атын үлэлэри толоруоххун наада … Иккиһинэн, төрдүгэр астаах үүнээйи буолан, хортуоппуй бурдук курдук эрдэтээҥи хаһыҥтан соччо кыһаллыбат…, бурдугу кытта тэҥнээтэххэ, олордорго олох кыра сири ылар» (22с.)
Кулаковскай бэрт үчүгэйдик өйдүүр этэ атын үүнээйилэри олордорго уопсай культура өссө намыһаҕын. Ол иһин кини: «…оҕуруот астарын обществолар оҕуруоттарыгар уонна оскуолаларга баар оҕуруоттарга эрэ олордон эриэххэ», — диэн сүбэлээбитэ.
Иккис хайысха (бөлөх). Сүөһүнү-сылгыны иитии. Кулаковскай сүрүн болҕомтотун олохтоох ынах сүөһү уонна сылгы боруодаларын иитиигэ-харайыыга уурар.
Маҥнайгыта. Хороҕор муостааҕы иитии уонна сайыннарыы. «Саха сүөһүтэ күүскэ өтөҕүрэн, кэхтэн барбыт чахчытыгар» (уҥуоҕунан аччааһыныгар, дьүдьэх көрүҥнэммитигэр, эти-үүтү биэриитэ мөлтөөһүнүгэр, тарбыйах өлүүтэ улаатыытыгар, сүөһү ыарыыта элбээһинигэр уо.д.а.) олоҕуран Кулаковскай саха ынаҕын боруодатын тупсарар туһунан боппуруоһу көтөҕөр. «Ол инниттэн общиналары тэрийиэххэ, олор уопсай сүөһү фермаларын дьаһайыахтар, төрүөх биэрэр атыыр оҕустары, бастыҥ боруода ынахтары суруйтаран ылар буолуохтар этэ», — диэн сүбэлиир. Кини саамай сөпкө этэринэн: «Олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр боруоданы талан ылыыга сэрэхтээх буолуллуохтаах» (23с.).
Боруоданы тупсарар үлэлэр табыгастаахтык бардахтарына саха ынаҕын үүтэ лаппа улаатарыгар, онтон тардан ыйааһына 1,5 төгүл улаатарыгар Кулаковскай быһаччы билгэлиир.
Саха сүөһүтүн биэрэр бородууксуйата улаатыыта ханнык сөптөөх зоотехническай усулуобуйаҕа көрүллэриттэн быһаччы тутулуктанарын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Кини этэринэн бастатан туран кыһыҥҥы кэмҥэ ыанар ынах төһө кыалларынан ичигэс усулуобуйаҕа, онтон сайыҥҥы өҥүрүк куйаастарга сөрүүн, бырдахтан харыстыыр сирдэргэ тутуллара эрэйиллэр. Дьэ ол иһин кыһынын тыалтан харыстыыр хаххаларга сүөһүнү аһатыллыахтаах, онтон сайынын куйаас күннэргэ сүөһүнү “супту уулуур үөнтэн-бырдахтан” хаххалыыр күкүрдэр оҥоһуллуохтаахтар диэн ыйбыта.
Оччотооҕу кэмҥэ сүөһүнү кыһынын ойбонтон уулаталлара. Сииктээх хотоҥҥо турбут сүөһү уулуур кэмигэр күүскэ тоҥоро. Ол иһин Кулаковскай «хотону киэҥ гына, сииктээх салгынын тардар аһаҕастаах» оҥоһуллуохтааҕын модьуйбута.
Хотон сиигириитин аччатар сыалтан сүөһүнү солуоманан, хагдарыйбыт отунан, хомуһунан тэлгэхтиир үгэһи олохтуурга ыҥырбыта.
Сүөһү көрүллэр усулуобуйатын тупсарары сэргэ кинини эбии аһылыгынан хааччыйар боппуруоһу көтөхпүтэ. Ордук туһалааҕынан тууһу сүөһү сиир отугар туттары олус наадалааҕынан аахпыта. Кулаковскай этэринэн, «ол аһы буһарыыга уонна организмҥа веществолар атастаһыыларыгар көдьүүстүүр, утатыннарар, уотар, сүөһү бородууксуйаны биэриитин үрдэтэр, итиэннэ ыарыыны тулуйумтуо оҥорор» (24с.).
Маны тэҥэ Кулаковскай ынах үүтүн хайдах сатабыллаахтык уонна барыыстаахтык туһанар туһунан кэккэ олус наадалаах боппуруостары көтөҕөр (арыылааһын, мыыла оргутуута, сыыры, иэдьэгэйи уонна үрүмэни астааһын уо.д.а.).
Иккиһэ. Сылгыны иитии. Кулаковскай саха олохтоох сылгытын сайдыытын государство өттүттэн араҥаччылыыр уопсай политика ыытыллыахтааҕын бэлиэтээбитэ. Өскөтүн олохтоох ынах сүөһү боруодатын тупсарыы үлэтин туһунан туруорсубут буоллаҕына, олохтоох боруода сылгы нэһилиэстибэтэ уларыйбатын, төрүт хаана буккуллубатын туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ. Кини этэринэн саха сылгыта соҕуруу боруодатааҕар улахан тымныыны бэркэ тулуйарынан, уһун кыһын устата хаһан аһыырынан, ураты таһаҕасчытынан уонна кытаанах айаны тулуйарынан быдан ордук, хотугу эргимтэҕэ тэҥнээҕэ суох. Ол туһунан маннык суруйар: «Суруйуллан аҕалыллар «соҕуруу” боруодалары үөскэтиини… тус бэйэм ону букатын утарабын: ол бу дойду климатыгар түргэнник үөрэнэн быстыбаттар, … ыарыыга олус ылларымтыа төрүөҕү биэрэллэр, элбэх ороскуоту аҕалар үчүгэй көрүүнү-истиини эрэйэллэр. Төһө да төрөл, сүүрбүт-көппүт, күүстээх, кыраһыабай буоллаллар, наһаа талымастар, тулуурдара суохтар» (26с.).
Сылгы сүрүн бородууксуйата – уохтаах кымыс бэртээхэй утах эрэ буолбакка, ону таһынан эмтэнэргэ суолталааҕын бэлиэтиир.
Үсүһэ. Сибиинньэ, көтөр иитиитэ. Барааны үөскэтии. Саха сиригэр сибиинньэ төрүөҕүн тахсыыта элбэҕинэн, көрүүтэ-истиитэ боростуойунан уонна аһылыгар талымаһа суоҕунан күүскэ үөскүүрүгэр бары төрүттэр баалларын туһунан Кулаковскай суруйбута. Кини сибиинньэ иитиитэ улахан тэтимнээхтик тэнийэригэр уопсай тыа хаһаайыстыбата туруктаахтык сайдыыта саамай быһаарар оруоллааҕын туһунан сөпкө ыйбыта.
Элбэх күөллэрдээх сиргэ кус-хаас иитиитэ, дьиэҕэ-уокка кууруссаны тутуу күннээҕи олоххо-дьаһахха көмөлөөх буолуоҕун туһунан бэлиэтээбитэ.
Оччотооҕуга бу үөһээ ааттаммыт тыа хаһаайыстыбатын көрүҥнэрэ Саха сиригэр букатын сайда илик салаалар этилэрэ.
Төрдүһэ. Ветеринария. Кулаковскай Саха сиригэр аан маҥнайгынан государственнай таһымнаах ветеринарнай тэрилтэ олохтонорун туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ. Ити эрэ түбэлтэтигэр, кини сөпкө этэринэн, “ветеринара суох Пастер булан айбыт сотууну утары баҕалаах “вакцинатын” сүөһүгэ туттуу кыайтарыа суох этэ”. Итини барытын учуоттаан хас улуустар аайы сөптөөх ветеринарнай пууннар уталлыбакка аһыллалларын туһунан боппуруоһу сиэрдээхтик туруорбута.
Үһүс салаа (бөлөх). Балыктааһын. Балыктааһыны Кулаковскай икки суолга араарар: собону уонна муора балыгын туһаныы.
Олохтоох күөл балыгын саппааһын улаатыннарар инниттэн күөлтэн күөлгэ балыгы “көһөрүү” тэриллиэхтээх. Балыгы саас ыыр кэмигэр бултуур булгуччу бобуллуохтаах. Сааскы куйуурунан бултааһын тохтотуллуохтаах эбэтэр бэрээдэктэниэхтээх. Кыра харахтаах муҥханан тардыы кытаанахтык бобуллуохтаах.
Саха норуотун инники олоҕун-дьаһаҕын өтө көрөн, уларыйыылар киирээһиннэригэр тус санаатын этэн хаалларбыт, саха литературатын төрүттээччи, суруйааччы, чинчийээччи, бөлүһүөк Алексей Кулаковский-Өксөкүлээх Өлөксөй сахаларга өрүү тыыннаах!
