Быйыл, 2025 сылга саха литературата тѳрүттэммитэ 125 сылыгар, Хотун Бүлүү хоннохтоох хочотун хоҥкуната хоһуйан, долгуйар долгуннаах добун туонатын доллоһута туойбут, күөх Ньурба киэҥ киэлитин кэрэхсэтэ кэпсээн, кэрэ айылҕатын суугуната ыллаппыт, биһиги Ньурбалар айар, суруйар дьоҕурдаах дьоннорбут дьоллоругар, ”Ньурба уоттара” литературнай түмсүү баар буоларын туһугар айыллан үөскээбит үс сүдү дьоммут төрөөбүттэрэ 90 сыллара.
Ньурбалартан бастакы идэтийбит суруйааччыбыт Степан Прокопьевич Федотов Ньурба улууһун Дьиикимдэ сэлиэнньэтин Дьөттүн алааһыгар олунньу 10 күнүгэр төрөөбүтэ, кыһыҥҥы кэмҥэ. Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн Ньурба улууһун Таркаайы сэлиэнньэтигэр Оргуллаахха кулун тутар бастакы күнүгэр төрөөбүтэ, сааскы кэмҥэ. Онтон Николай Иванович Харитонов-Николай Чуор Ньурба улууһун Куочай сэлиэнньэтигэр бэс ыйын 2 күнүгэр, сайыҥҥы кэмҥэ төрөөбүтэ. Бу улахан дьоммут 1935 сыл үс кэрэ кэмигэр түөрт ый иһигэр утуу-субуу күн сиригэр кэлэн күөх окко түспүттэрэ эмиэ туһунан кэрэхсэбиллээх.
Степан Прокопьевич Федотов очеркист-суруйааччы, суруналыыс. Кини оҕо сааһыгар ийэлээх аҕата сэрии содулуттан ыалдьан олохтон туорааннар, уон үстээҕэр инитэ Миитэрэйдиин Араҥастаахха оҕо дьиэтигэр көһөрүллэллэр. Онтон Ньурбаҕа интэринээккэ олорон оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр комсомолга ылыллар. 1954 сылтан оччотооҕу ”Кыһыл сулус” диэн оройуон хаһыатыгар хоһоонноро бэчээттэнэн бараллар. Оскуоланы бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэн зоотехник идэтин ылан, ыал буолан Амма оройуонун биир улахан Ленин аатынан колхуоһугар үлэлии сырыттаҕына, суруйар дьоҕурдааҕын таба көрөннөр “Эдэр коммунист” хаһыат эрэдээксийэтигэр комсомольскай олох салаатыгар сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ылаллар. 1962 сыл ССКП чилиэнинэн ылыллыбыта. Степан Федотов литератураҕа суххайдык киирбитэ: үс бастакы уочаркалара Саха сирин суруналыыстарын биир куонкуруһугар соҕотохто бастакы, иккис уонна биһирэбил бириэмийэлэммиттэрэ. Ол уочаркалара бастакы кинигэтигэр, “Кынаттаах олоҕор” эмиэ бу сыл тахсан, тута ааҕааччылары улаханнык сэҥээрдибитэ. 1964 сылга “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” республиканскай хаһыаттар холбоһуктаах эрэдээксийэлэригэр аналлаах кэрэспэндьиэнинэн үлэлии киирбитэ. 1965 сылга “Сирдээҕи сулустар” диэн иккис кинигэтэ тахсыбыта. 1966 сыл сэтинньи 17 күнүгэр ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнинэн ылыллыбыта. 1968 сыл, үһүс ”Сүрэх” кинигэтэ бэчээттэнэр. 1969 сылга дойдутугар көһөн кэлэн олохсуйар. 1970 сыл “Килбиэннээх үлэтин иһин В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылынан” үбүлүөйүнэй мэтээлинэн наҕараадаланар уонна эмиэ бу сыл сэтинньигэ ССРС Журналистарын сойууһун чилиэнинэн ылыллар. 1972 сыл төрдүс “Аал-луук мас анныгар”, 1977 сыл бэһис ”Билэр-билбэт дьонум” кинигэлэрэ бэчээттэнэллэр. 1983 сыл сэтинньи 15 күнүгэр ыарахан ыарыыттан 48 сааһыгар бу орто дойдуттан барбыта.
1985 сыллаахха доҕоро В.Ф.Гольдеров бэлэмнээн алтыс ”Көрсөн ааһар көтөл күннэр” кинигэтэ күн сирин көрөр. 2002 сылга эмиэ доҕоро В.Ф.Гольдеров кыһамньытынан сэттис “Махтал кустуга” кинигэтэ тахсар. 2007 сыл Ф.Г.Петрова хомуйан С.П.Федотов туһунан ахтыылар хомуурунньуктара ”Кынаттаах олох тойуксута” бэчээттэнэн тахсар. 2013 сылга “Ыһыах түүн” кинигэ. 2020 сылга Л.А.Канаева Степан Федотов элбэх хоһооннорун булан төрөөбүтэ 85 сылыгар анаан “Туойуох-ыллыах санаам киирдэ” диэн хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта. Степан Федотов тыыннааҕар уочаркаһыт, прозаик быһыытынан ааҕааччытын булбут эбит буоллаҕына, өлбүтэ 37 сыл буолан баран, Луиза Акимовна сыралаах үлэтин түмүгэр дойдутугар, дьонугар бэйиэт быһыытынан эргийбитэ. Онтон 2024 сылга Степан Федотов архыыбыттан алта олуктан турар 315 сирэйдээх “Эргэ чымадаан кистэлэҥэ” кинигэни түөрт сыл үлэлээн, 2025 сылга “Степан Федотов айымньыларыттан бэргэн этиилэр” диэн кинигэни бэлэмнээн таһаартарда. Ону сэргэ, “Саха киэн туттар дьоно” серияӄа таӄыста.
Ньурбаттан маҥнайгы уонна соҕотох ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, төрөөбүт төрүт тылбыт умнуллан-симэлийэн хаалбатын туһугар олоҕун анаабыт киэн туттар, ытыктыыр киһибит Степан Прокопьевич Федотов айымньылара, үтүө үлэлэрэ сахатын сиригэр, бар дьонугар кустук буолан үөһэттэн сэттэ өҥүнэн оонньуу, сырдыы, сыдьаайа туруоҕа.
Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн биллиилээх учуонай, кыраайы үөрэтээччи, этнограф, культуролог, суруйааччы, суруналыыс, музейдары тэрийээччи, философскай наука доктора, профессор быһыытынан саха сиригэр киэҥник биллэр. Саха мындыр өйдөөҕө Ксенофонт Уткин сэрии аас-туор сылларыгар оҕо уонна эдэр сааһа эрэйдээхтик, ыараханнык ааспыта. Балтараа саастааҕар ийэтэ эмискэ өлөн, маннык ийэлээх этим диэн өйдөөбөт. Ол кэнниттэн түөрт маачахаҕа “оҕо” буолан, маачаха ийэ иитэр амтана аһыытын-ньулуунун билбэхтээбитэ. Оскуоланы бүтэрэригэр маачаха ийэтэ уонна аҕата өлөннөр, балыстарын бэйэтэ көрөн хаалбыта. Дойдутугар олорон хаалбыт Силиппиэн бибилэтиэкэрдиир, кулууп сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, Таркаайы нэһилиэгин сэбиэтигэр бэрэссэдээтэллиир. Бибилэтиэкэрдиир сылларыгар бөлөһүөпүйэлээх үлэлэри, историческай, этнографическай хабааннаах научнай үлэлэри ааҕыынан үлүһүйэн, фольклор, археология тустарынан интэриэһиргээһинэ саҕаланар. Бу кэмтэн дьиэтээҕи бэйэтин бибилэтиэкэтин тэринэн, дьиэтээҕи кинигэ баайдаах саха үөрэхтээх дьонноруттан биирдэстэрэ буолар. Кулуупка үлэлии сылдьан Марфа Александровналыын ыал буоланнар, талбыт курдук икки уол, икки кыыс оҕолоноллор. Силиппиэн Миитэрэйэ биһи үчүгэй үлэһит буолан, оройуон сэбиэтин култуураҕа салаатын иниспиэктэринэн ылаллар. Мантан ыла үлэтэ, хардыыта киэҥ ыырданан барар. Култуура салаатын уһуннук салайбыта. Кини үлэлиир кэмигэр Ньурба оройуона култуура өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһиннэригэр биэс төгүл бастаан Кыһыл Знамяны букатыннаахтык хаалларан турардаах. Силиппиэн Ууккун аата-суола биллиитэ мусуойу төрүттээһини кытары ситимнээх. Ааспыт үйэ 60 сылларын бүтэһигэр Ньурба оскуолаларын үчүгэйкээн мусуойдара ыһыллан, сайҕанан хаалбыт кэмнэрэ этэ. Ону уонча сыл элбэх салайааччы көмөтүнэн сыралаһан, күүстээх уонна көхтөөх хамсааһын түмүгэр улахан дьыала кыаллан Ньурбатааҕы мусуойу атаҕар бигэтик туруорбуттара. Күн бүгүн К.Д.Уткин аатынан Норуоттар доҕордоһуулара мусуой Арассыыйаҕа сэҥээриллэр култуура тэрилтэлэрин ахсааннарыгар киирбитэ саха норуотун киэн туттуута.
Силиппиэн Миитэрэйэбис биллэрин курдук туйгун академическай үөрэҕи, үчүгэй билиини-көрүүнү киэҥ, сырдык аудиторияттан ылбатах киһи. Кини олоххо ылбыт базовай үрдүк үөрэҕэ — Ленинградтааҕы үрдүкү профсоюз оскуолатын отут сэттэтигэр кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ. Эдэриттэн тус сыаллаахтык дьаныһан ааҕан, биир күн өрөбүлэ суох бэйэтин бэйэтэ сыралаахтык, дьаныардаахтык дьарыктаан, наукаҕа уонна педагогикаҕа кырата суох үрдэллэри ситиспит саха биир чулуу саарынынан биллиэн биллибитэ. Барыта 58 кинигэни, 40-ча билим үлэтин, 16 монографияны, 600 ыстатыйаны бэчээттэтэн таһааттарбыта. Поэт быһыытынан айбыт үгүс элбэх хоһооно ыллам ырыа буолан ылламмыттара ыраатта. Литэрэтиирэ кириитигэ, бэйиэт Силиппиэн Ууккун былыргы саха сиэрин-туомун, үгэстэрин уонна итэҕэлин сөргүтэргэ бэйэтин кылаатын киллэрбитэ. Дэгиттэр сайдыылаах, үрдүк култууралаах, аан дойду, Арассыыйа, Саха сирин билимин эйгэтэ билиммит саха саарына Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн Ньурбалар ытыктыыр, киэн туттар биир сүдү киһибит буолар.
Николай Иванович Харитонов-Николай Чуор—поэт, критик, публицист, суруналыыс. Сэрии саҕана алта саастааҕар төгүрүк тулаайах хаалан Куочай уонна Араҥастаах оҕо дьиэлэригэр иитиллибитэ. Уон биэс сааһыгар Дьокуускайга педучилищеҕа үөрэнэр уонна 1954 сылга бүтэрэр. Бу сыл географ буолар баҕалаах Николай Харитонов Благовещенскайга тиийэн пединститутка үөрэххэ киирэр. Үөрэнэр кэмигэр аҥардас истипиэндийэ аһыгар-таҥаһыгар тиийбэтиттэн күһэллэн рабочайынан, туризмҥа инструкторынан үлэлээн эбинэрэ. Устудьуоннуу сылдьан элбэх сирдэринэн сылдьыбыта уонна ол сылдьан хоһоон суруйар буолбута. 1959 сыл Благовещенскайдааҕы биолого-географическай факультеты үөрэнэн бүтэрбитэ. 1960-1970 сылларга Ньурба оройуонугар комсомолга уонна эдэр туриистар өрөспүүбүлүкэтээҕи ыстаансыйаларын методиһынан үлэлээбитэ. “Эдэр коммунист”, “Кыым”, “Социалистическая Якутия” хаһыаттарга кэрэспэндьиэннээбитэ. 1961-63 сылларга “Кыһыл сулус” диэн оройуоннааҕы хаһыат литсотруднига, Ньурба райкомолун бастакы сэкэритээринэн үлэлээбитэ. Уон сыл “Кыым”, “Социалистическая Якутия” бэйэтин кэриспэндиэнэ, ССКП ОК тэрийэр салаатын инструктора, Ньурба үлэлиир ыччатын киэһээҥи оскуолатын солбуйааччы дириэктэрэ, Дьокуускай куорат горонотун иниспиэктэрэ, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин үрдүкү инистурууктара, ”Спутник” ыччат туризмын бюротун референа, ”Эдэр коммунист” хаһыат отделын сэбиэдиссэйэ. 1971 сыл “Ньурба уоттара” айар куттаахтар түмсүүлэрин тэрийбитэ. 1982-83 сылларга Саха сирин суруналыыстарын бырабылыанньатын эппиэттиир сэкэрэтээрэ. 1983-93 сылларга Сунтаар улууһугар оскуола дириэктэрин солбуйааччыта, СДК дириэктэрэ, райисполком култуураҕа салаатын сэбиэдиссэйэ, ССРС норуодунай депутатын көмөлөһөөччүтэ, ”Якутия” хаһыат бэйэтин кэриспэндьиэнэ. 1990 сыл Россия комсомолун бастакы сийиэһин кыттыылааҕа. 1992 сыл “Республика Саха” хаһыат Бүлүү бөлөх улуустарыгар бэйэтин кэриспэндьиэнэ. 1930-2000 сылларга Ньурбаҕа өрөспүүбүлүкээнискэй араадьыйа кэриспэндьиэнэ.
Николай Чуор ССКП чилиэнэ, Россия суруналыыстарын, Норуоттар икки ардыларынааҕы Суруйааччылар сойуустарын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын Сойууһун, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар Ассоциацияларын чилиэнэ. Сунтаар улууһун, Өктөөбүрүскэй нэһилиэк, Ньурба улууһун Бочуоттаах олохтооҕо. Россия суруналыыстарын Сойууһун дипломана, ”Саҥа ырыа-97” бэстибээл лауреата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үѳрэӄириитин үтүөлээх үлэһитэ, ”Гражданская доблесть” бэлиэ кавалера, Ил Түмэн уонна Саха сирин бырабыыталыстыбатын Бочуотунай грамоталар хаһаайыннара. Кустугунан куоһаммыт, сибэккинэн симэммит, кылбаҥныыр кыталык кынаттаах 60-тан тахса тапталынан хоһуллубут хомоҕой хоһоонноро ырыа буолан көппүттэрэ. Сахалыы, нууччалыы тылынан тахсыбыт 10-тан тахса кинигэ ааптара.
Николай Иванович Харитонов-Николай Чуор бэйэтин тылынан эттэххэ, “үйэ дьонун күргүөм көҕөр, үйэ дьолун уһансар” сырдык иэйиилээх айар илбис аргыстаах бэйиэт, тыйыс тымныы айылҕалаах сахатын норуотугар анаан, кистэлэҥ кэрэлээх сылаас тылларынан сурукка тиһэн кээспит айымньылара өрүү сирдьит сулус буолан үөһэттэн тырымныы туруохтара.
Айылҕаттан айдарыылаах айар-тутар дьоҕурдаах суруйааччыларбыт Степан Федотов, Ксенофонт Уткин уонна Николай Харитонов 1971 сыллаахха Ньурбаҕа үлэлиир кэмнэригэр үһүөн көрсөн сүбэлэһэн, атын айар дьоҕурдаах дьоннору түмэр соруктаах, оҕо, ыччат суруйарын ситиһэр санаалаах “Ньурба уоттара” умуллубат кутаа уотун бастакынан саҕан литературнай түмсүү тэрийбиттэрэ. Салайааччынан Николай Чуор, активка атын дьону сэргэ Ксенофонт Уткин, редакторынан Степан Федотов үлэлииллэр. Ол курдук хаһыакка ый аайы бүтүн балаһа тахсарын ситиһэннэр, айар дьоҕурдаах дьоннорун айымньыларын хоһооннору, кэпсээннэри, үгэлэри бэчээттээн бараллар. Суруйааччылар Сойуустарыгар киириигэ бастакынан күүстээх үлэни саҕаллар. Кинилэр олук охсубуттарынан “Ньурба уоттара” литературнай түмсүү тиһигин быспакка сүрдээх күүскэ үлэлээн-хамсаан, күн бүгүн Ньурба улууһа 19 суруйааччылаах.
Саха омук баар буоларын туһугар, саха тыла симэлийэн сүппэтин туһугар олохторун анаан хотуулаахтык үлэлээбит, баай-талым тылынан ураннык ойуулаан, хомоҕойдук хоһуйан сурукка кээспит, Ньурба литературатын сайдыытыгар үлүгэр күүстээх хамсааһыны оҥорон, олук охсубут, түөрэх кээспит быйыл 90 сылларын туолар үбүлүөйдээх үс сүдү дьоммут Степан Прокопьевич Федотов, Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн, Николай Иванович Харитонов-Николай Чуор үтүө ааттара уостан уоска этиллэн үйэттэн үйэҕэ ааттана туруо.
Алла Сельтюкова-Айаалла,
“Ньурба уоттара”билиҥҥи састаабын чилиэнэ,
СӨ суруйааччыта.
